2

Трэці трамвай —
юнацтва маё,
Каханне маё —
трамвай.
Хіба ты ўсё і пра ўсіх забываеш?
Што ж ты
не дапамагаеш?
Коціцца, грымкае, звоніць трамвай:
— Я забываю — і ты забывай,
Усё забывай, што з табой ні здараецца!

Не забываецца...

Дзе,
на якім мне прыпынку чакаць?
Трэці трамвай,
Парай, падкажы...
Столькі людзей, для якіх я чужы,
Што немагчыма каханых губляць!
Ды і сярод найбліжэйшых табе
У час, калі дробязна любую страціш,—
Жывеш, нібы на тваім ілбе
Выпалена пракляцце.

Дробязна страціў я...
Дробязна жыў...
Трэці трамвай,
дапамажы!

3

Вынес трамвай ЯЕ.
             На! Сустракай!
Вынес, нібы апаліў.
Што ж ты зрабіў са мной,
Трэці трамвай!
Што ж ты зрабіў?
Можа,
ты вынес зусім не ЯЕ?
Можа,
ЯНА не ТАЯ?
Бачыш: зусім не пазнае.
Нават не ўспамінае.
Бачыш ты, карнік!
Яна не адна!
Бачыш:
вунь з тым.
Што ты звоніш і скачаш?!
Бачыш:
яго абдымае яна!
Бачыш?!

— Бачу,— прагрымкаў трамвай,—
                          і павер,
Дружа мой, гэта не здрада.
Тое сапраўднае ў нас, што цяпер,
А што было, тое ўжо не сапраўднае.
Людзі ўваходзяць,
Выходзяць з мяне —
                          і забываюць.
Хіба мне хто п ры сустрэчы кіўне!
Не,
не ківаюць.
Хай іх. Мне што?
             Я жалезны трамвай.
Усе забываюць — і я забываю.
Але бывае, што нават трамваю
Трэба, каб нехта яго ўспамінаў.
Хай наша памяць — сляды на вадзе,
Хай немагчыма помніць глыбока,
Ды немагчымей,
             калі адзінокі
Нехта з трамваяў ці нехта з людзей.
Так што, лічы, я цябе зразумеў,
Сам бы ўцякаў ад нудоты сабачай...
Каб не па рэйках хадзіць умеў,
Толькі б ты,
Дружа,
мяне тут і бачыў.
Але ўспаміны ты
лепш не кранай,
Усе забываюць — і ты забывай.
Усё забывай,
дзе і што ні здараецца!

Не забываецца...
             Трэці трамвай...

* * *

Усё больш сяброў — і менш...
             Такая справа...
I зойме раптам адзінота дых,
I ты вярнуць хацеў бы нават тых,
Каго вяртаць даўно не маеш права.

Як на слупах пажоўклыя аб'явы,
У памяці размыты твары іх,
Былых каханых і сяброў былых;
I іх вяртаць — балючая забава.

Яны прайшлі, я к вёсны альбо зімы,
Яны ў трамваях пралятаюць міма,
Ніхто з іх нават не зірне назад,

Ніхто не скажа, хто ў тым вінаваты,
Што ўсе мы неяк прадчуваем страты,
Але ніяк не пазбягаем страт.

КАЖУХ

Серп згубіла жняя,
Парэзалася змяя.
Не змяя —
змейка.
Не жняя —
жнейка.

Дзяцінства.

Не страшна мядзянкі,
А страшна вядзьмаркі.
Яна жыве за рэчкаю
З ваўком і авечкаю.
Воўк авечку не дзярэ,
Ляжыць на баку:
До дзяцей на дварэ —
Хопіць ваўку,
— Як воўк вые?
— У-у-у!..

Не страшна.

Лугі гудзелі восамі,
Дзе бегалі мы босыя.

Грамы маланак кованкі
Кавалі перунамі,
А мы гулялі ў хованкі
З маланкамі,
З грамамі.

Бярэ лімонку Лёнька:
— Во гэта
чака.

...Пакласці на касцёр лімонку
I чакаць.
Лёнька — глянь! — пры рэвальверы:
"Збоч! Не падыходзь!.."

Першыя піянеры
Мацук і Гродзь,

На іх чырванакрыла
Гальштукі палаюць.

— Лёньку забіла!!!

...Хаваюць.

Пласты сырой зямлі
Зрываюцца з лапат.

— Яны яго звялі!
А-а-а!.. Быў бы аўтамат!

— Ты што!
То ж дзеці!!
Гнат!!!

...Я вырастаў з дзіцячых апранах
Хутчэй, чым травы ў лета вырасталі.
Ды не ў дакор
за рост не па гадах
Абновы мне гады ў рады спраўлялі.

Ну што пашыеш з лахманоў вайны?
Якія ў вёсцы зрабаванай грошы?
А дзед бухторыў:
"Поліўка...
Бліны...
Някепская яда — і рост харошы".

Як ні зіма — так звычная бяда:
Што апрануць, каб халады агораць?

Маўчаў я злосна:
"Добрая яда!
У Лёнькі старшынёвага не горай.
Але ў мяне палаплены кажух,
А Лёньку на зіму спраўляюць новы..."

Дзед уздыхаў.
Дзед пераводзіў дух,
Казаў:
"У Лёнькі бацька
Не вясковы.
I старшыня. З тваім не параўнаць".

"Кіла ў яго! — злаваў я.— Сквапны. Хіжы.
А старшыня — дык заўтра могуць зняць.
Ён рыжы. П'е.
У нас не любяць рыжых.
Ім шчасце
Чорт
варожыць на ражнах!
Вядзьмак ліе
Алей ім у маслёнку..."

Патроны мы шукалі ў бліндажах —
I тут лімонкай і забіла Лёньку.

Ягоны бацька з п'яных слёз апух,
А вечарам, памінкамі дабіты,
Прынёс да нас пад пахаю кажух
I кінуў: "На!.. Хоць не табе пашыты".

Я закрычаў. Я ўрос плячыма ў печ,
Да кажуха баяўся дакрануцца.
Ігнат прасіў: "Вазьміце... Гэта ж рэч...
Вазьміце, людцы! Ну, вазьміце, людцы!.."

Знямеў
мой крык. Паплыў у вочы змрок.
— Ачуйся ты! — Ігната ў спіну білі.

А ён сваё: "Харошы кажушок...
Прымерайся... Навыраст Лёньку шылі.
Табе, бадай што, будзе ў самы раз,
Ты ўзяўся ростам!.. Вунь які ты выйшаў!.."

I белы свет перада мной пагас.
Дзед плакаў ранкам:
"Малайчына... Выжыў..."

...Я выжыў.
Мне хапае апранах.
I час не той. I музыка не тая.
Ды колькі ні жыву —
у страшных снах
На кажусе
На Лёнькіным
Лятаю.

ДЫКТАНТ

Мне дзесяць. Жнівень. Жоўтыя снапы.
Кручу ў гумне іржавую сячкарню.
Буркоча дзед: «От зараз дам па карку...»
Прыходзіць дзядзька: «Менш на дзве капы
У гэтым годзе...»
Дзед яму: «Сухмень...»
Над токам пыл. Гаркава нос казыча.
— Газету сёння ў паштара пазычыў.
— Старая?
— Не шчэ. За ўчарашні дзень.
— Пра што там?
— Ат... Пра што за ўсё часцей...

Такі спакойны, роўны дзядзькаў голас.

— Памёр вось Колас.
— Хто памёр?
— Ды Колас.

Сячкарня «жыг» — і пальцы да касцей.

Гвалт. Цёткі. Гвалт.
— Да доктара!

Вязуць.

Падскокваюць па бруку дробна колы.
— А божухна! Усю руку змалола!..
— Жанілка ёсць — то пенсію дадуць...

Бінты. Пахмурны доктар. На акне —
Замест фіранкі — на цвіках газета.
...Глядзеў, нібы са школьнага партрэта, —
I штосьці адбывалася ўва мне...

Пасля я сніў:
Дыктант. Апошні ўрок.
Настаўнік новы.
«Хто?.. Які?..»
«Сярдзіты!»
— Дзе сшытак твой?
— Забыўся дома сшытак.
— Знарок забыўся?
(Не зманіць.)
— Знарок.
— Гультай?
— Гультай.
— Але на шчырасць здатны.
Святлее поле чыстага лістка...
Я ведаю, што напішу выдатна!
Ды не магу... Баліць, баліць рука!
З віною ў твар настаўніку гляджу.
Знаёмы вельмі... Той, што на партрэце!
Не... Як жа так? Яго няма на свеце!

Дыктуе ён: «Сухмень. Няма дажджу.

У гэтым годзе менш на дзве капы
Нажалі жыта...»

I дыктант знаёмы!
«Мне дзесяць. Жнівень. Жоўтыя снапы».
Настаўнік усміхаецца: «Вядома...»

«Пра што там?»
«Ат... Пра што за ўсё часцей...»
Як добра ведаць, што было, што будзе!

«А суддзі хто?..»
Чакай, якія суддзі?

...Сячкарня «жыг» — і пальцы да касцей.

Прачнуўся.
Ранак. Радыё.
(Памёр!)
«За даўнасцю гадоў...» Дыханне маці...
Я словы пераблытаў у дыктанце!

— Тэмпература... Мокры, як бабёр...
Гвалт. Цёткі. Гвалт.
— Да доктара!

Вязуць.
Падскокваюць па бруку дробна колы.
Касцёл. Бальніца.
— Мне за мост, у школу,
Дыктант...
— Напішуць.
— Жыта жаць...
— Сажнуць.

Вавёркай сонца скача на сасне.
Бінты. Пахмурны доктар. Марганцоўка.
— Ну, ачуняеш —
будзе, брат, лупцоўка!

— ...Я сплю?
— Не спіш.
— Вы ў сне са мной?
— Не ў сне.
— Дыктуйце.
— Што?
— Няма дажджу. Сухмень.

— Палае ўвесь.
— Магчыма, сепсіс...
— Доктар!

— Я напішу выдатна...
— Добра, добра...
— Я напішу...
— Адно ўсё...
— Трэці дзень...

Партрэт выходзіць з класа, на акне
Гарыць сячкарня, курчыцца газета,
Паштар вавёркай скача на сасне...
— Я напішу...
— А ён усё пра гэта.

...I раптам так, нібы пасля дажджу:
Грыбы па лесе, верасень, кастрыца,
Як не давалі — і далі напіцца...

На лаве ў лазні з паштаром сяджу,
Расказваю, як ён скакаў вавёркай,—
Паштар рагоча...
Добра паштару,

Што я жывы, сяджу з ім, гавару...
Харошая між намі йдзе гаворка.
Ды клічуць...
Чыста. Маладзік над хатай.
Зноў сон...
Зноў той...
Нібы заклаў душу!

I помню ўсё: не дапісаў дыктанта.
I ўсё надзею маю: дапішу.

ДАРОГА ДАРОГ
(Урыўкі)

ТРАСА БАМА, ПАЧАТАК

Быкоў ратуюць рогі,
А коней — капыты...

Ракадныя дарогі.
Бясконцыя франты.

Агонь настыглай рэйкі
Не па руках рукам.
Закуты лёдам рэкі
На трасе Тында — Бам.

Цяжар не па нараду
Бяры на скат плячэй,
Каб выструніць ракаду
Над Волтаю хутчэй!

Не грэлі целагрэйкі.
I ўсё ж — такі загад —
БАМ выварочваў рэйкі,
Каб выжыў Сталінград.

Жагнае ў маць і ў бога,
Збівае вея з ног...
Ракадная дарога —
Глухі праклён дарог.

Глыбокі тыл... Мужчыны...
Іх лёс — чыя віна?..

Не час шукаць прычыны.
Айчынная вайна.

Народная. Святая.
Народ — адзіны род.
Ён касты не стварае.
Народ як ёсць народ.
Народ — Купала, Ленін,
I кожны з нас — народ...

Не збіў нас на калені
Той сцюжны, страшны год,

I не было на БАМе
Ні крыўд, ні каст, калі
Народ са шпал зубамі
Выцягваў кастылі,

Намучаны, скалелы,
З фашызмам
бітву вёў
Ламамі, прыкіпелымі
Да чорных мазалёў...

Радзіма!
Лес ды поле...
Не адарваць вачэй.
Высока: доля, воля.
Напэўна, ты вышэй.
З табой
Табе я роўны,
I адрачэшся — твой:
Пакліч — устану, кроўны,
Як ліст перад травой.

Ракадная дарога!
Балючая зямля!
Спачатку — перамога.
Астатняе — пасля.

Пасля...
Не тое слова,
За ім
надзей склады.
Вайна і смерць — часова.
Жыццё і мір — заўжды.

Усё для перамогі:
I сталь, і хлеб, і кроў.

Ракадныя дарогі —
Артэрыі франтоў.

Без іх франты — франтоны,
Адкрытыя вятрам...
Па гулкіх перагонах
На фронт каціўся БАМ,

А там мацнеў, як заклік,
Густы гарматны гром,
I біў над Волгай Захад
Прастрэленым крылом...

НАГОРНАЕ, СТАНЦЫЯ

На паўнеба світанак ясніцца.
Промні —
выраем з рукава.
Вёска Красніца. Вёска Красніца.
Сцюжай спаленая трава.
Выйшла так, што ў бацькоўскім краі
Пуцявіна нас
Не звяла.
Ведаў толькі:
Была такая.
Сёння ўбачыў, якой была.
Скаланула душу, як выбухам.
Вёска Красніца,
Адбалі!
Ты згарэла ў раёне Быхава,
Галавешкі —
па ўсёй зямлі.
...Прыбіральшчыца
Ганна Свірыдаўна
Плача —
Голасу не чуваць.
Спіць гісторыя ў футры выдравай,
Спіць,
як з кніжкі старонку выдрала,
Каб мінулае не чытаць.
Памяць сцежана белымі ніткамі,
Але ўслухайся —
I замры:
Называюць сябе
н е д а б і т к а м і
Вёскі Красніцы жыхары.

...Як спалілі немцы людзей і вёску, сабраліся мы, недабіткі, у лесе. Хто й цэлы, а больш пакалечаныя. Я мужыка свайго на плячах цягнула. Ён зваліўся у снег, а я ўсё паўзу, усё мне цяжка, Толькі калі людзі спыталіся: «Аня, ты чаго паўзеш?» — усхапілася. Божухна, а дзе ж я падзела яго?.. За паўвярсты знайшла, ён ужо і качанець пачаў. Кажа: «Магла б не вяртацца, усё адно памру». Крыві вельмі многа з яго вылілася. Пакалечаным, ведаеце, трэба, каб цёпла бы— ло, каб есці добра. А тут холадна — і есці няма чаго. Адну кару з дрэў. Мужык мой, яшчэ жыў трохі, просіць: «Схадзі ты на дарогу, можа, яблыкаў конскіх назбіраеш». Дык са мной шмат хто пайшоў, і пасля хадзілі. Набярэш гэтых яблыкаў мёрзлых, сядзеш ля кастра і трэш іх, трэш, трэш... Колькі каліў аўса знойдзеш, калі аўсом каня кармілі,— і лускаеш, як семкі. Ой, усё ў мяне ў вушах голас мужыка стаіць пра гэтыя яблыкі: «Не магу больш адной карою... Конскіх яблыкаў пашукай...»