Калігула.
Цэзонія.
Гелікон.
Сцыпіён.
Хэрэя.
Сэнект, Стары патрыцый.
Метэл, патрыцый.
Лепід, патрыцый.
Актавій, патрыцый.
Патрыкій, Распарадчык.
Мерэя. Муцый.
Першы вартаўнік.
Другі вартаўнік.
Першы прыслужнік.
Другі прыслужнік.
Трэці прыслужнік.
Муцыева жонка.
Першы паэт.
Другі паэт.
Трэці паэт.
Чацвёрты паэт.
Пяты паэт.
Шосты паэт.
Першая, трэцяя і чацвёртая дзеі адбываюцца ў палацы ў Калігулы, другая — у доме ў Хэрэі.
Паміж першай і наступнымі дзеямі мінае тры гады.
Патрыцыі, адзін — вельмі сталага веку, таўкуцца ў палацавай зале. Мяркуючы па іх паводзінах, яны нечым яўна ўсхваляваныя.
Першы патрыцый. Па-ранейшаму, ніякіх навін.
Стары патрыцый. Ні раніцай, ні ўвечары — нічога.
Другі патрыцый. Тры дні ўжо ніякае звесткі.
Стары патрыцый. Пасыльныя бягуць, прыбягаюць. I ўсе толькі трасуць галавой ды адказваюць: «Нічога».
Другі патрыцый. Усё наваколле аблазілі, нічога ўжо болей не зробіш.
Першы патрыцый. Навошта загадзя хвалявацца? Пачакайма. Можа, як знік, так і вернецца.
Стары патрыцый. Я бачыў, як ён выходзіў з палаца. У яго былі нейкія дзіўныя вочы.
Першы патрыцый. Я таксама яго тады бачыў. Я нават спытаў, што з ім такое.
Другі патрыцый. I што ён сказаў?
Першы патрыцый. Усяго адно слова: «Нічога».
Паўза. Уваходзіць Гелікон, жуючы цыбуліну.
Другі патрыцый (гэтак жа знервавана). Усё гэта вельмі трывожна.
Першы патрыцый. Ды ну, у маладосці ўсе такія.
Стары патрыцый. Слушна, з гадамі гэта праходзіць.
Другі патрыцый. Вы мяркуеце?
Першы патрыцый. Пажадаем, каб ён як мага хутчэй забыў.
Стары патрыцый. Безумоўна. Адну страціў, знойдзе дзесяць новых.
Гелікон. А з чаго гэта вы ўзялі, што рэч у каханні?
Першы патрыцый. Аў чым жа яшчэ?
Гелікон. Можа, занядужылася чалавеку. Ці проста — абрыдла на вас глядзець кожны дзень. Наколькі лягчэй было б трываць тых, хто цябе атачае, каб яны хоць калі-нікалі маглі мяняць выраз на сваіх пысах. Але ж не — меню заўсёды нязменнае. Увесь час аднолькавая размазня.
Стары патрыцый. А па-мойму, усё-ткі лепш, каб усё гэта ў яго было праз каханне. Гэта больш рамантычна.
Гелікон. I болей супакаяльна, што немалаважна, намнога болей супакаяльна. Бо каханне — гэта такая хвароба, ад якой не ўратуецца ні разумнік, ні дурань.
Першы патрыцый. Як бы там ні было, смутак, на шчасце, не вечны. Ну вось вы, ці маглі б вы пакутаваць болей за год?
Другі патрыцый. Я — не.
Першы патрыцый. На гэта ніхто не здольны.
Стары патрыцый. Іначай было б немагчыма жыць.
Першы патрыцый. Вось бачыце! Вазьміце мяне: летась я страціў жонку. Я шмат праплакаў, а потым — забыў. Часам мне яшчэ смутна. Але ўвогуле — нічога.
Стары патрыцый. Прырода ўсё робіць на добры лад.
Гелікон. Але ж калі я гляджу на вас, у мяне складаецца ўражанне, што і ў яе бываюць няўдачы.
Уваходзіць Хэрэя.
Першы патрыцый. Ну што?
Хэрэя. Нічога, як і раней.
Гелікон. Спакойна, спадарове, спакойна. Не будзем забываць пра прыстойнасць. Рымская імперыя — гэта мы. Калі мы страцім аблічча, імперыя страціць галаву. Час жа цяпер зусім не той, зусім! Таму, дзеля пачатку — хадземце паснедаем, імперыя будзе адчуваць сябе лепей.
Стары патрыцый. Правільна. Нельга забывацца пра наяўныя патрэбы, цешачыся ўяўнымі надзеямі.
Хэрэя. Не падабаецца мне гэта. Але ўсё ішло занадта ўжо добра. Гэта быў не імператар, а сама дасканаласць.
Другі патрыцый. Так, якраз такі, які трэба: сумленны і неспрактыкаваны.
Першы патрыцый. Слухайце, ну што на вас такое находзіць? Навошта ўвесь гэты лямант? Нічога ж не замінае яму быць такім і далей. Ну, любіў ён Друзілу, няхай. Але ўрэшце — яна была ягоная сястра. I досыць ужо таго, што ён з ёю спаў. Але каб пераварочваць дагары нагамі ўвесь Рым з-за таго, што яна памерла, гэта пераходзіць усякія межы.
Хэрэя. I ўсё роўна. Не падабаецца мне гэта, і ў гэтых уцёках ягоных я нічога не магу ўразумець.
Стары патрыцый. Так-так, няма дыму без агню.
Першы патрыцый. У кожным выпадку, інтарэсы дзяржавы не могуць дапускаць, каб кровазмяшэнне набывала памеры трагедыі. Кровазмяшэнне — няхай, але каб усё было ціха.
Гелікон. Ну, разумееце, кровазмяшэння без шуму ўжо ніяк не адбудзеш. Ложак — рыпіць, калі асмелюся так сказаць. Дый, зрэшты, адкуль вы ўзялі, што ўсё гэта з-за Друзілы?
Другі патрыцый. А ад чаго ж яшчэ?
Гелікон. Самі падумайце. Разумееце, з бядой яно як са шлюбам. Думаеш, што выбіраеш ты, а аказваецца — выбіраюць цябе. Вось так, нічога тут не папішаш. Наш бедны Калігула няшчасны, хоць, можа, і сам не разумее чаму! Ён, напэўна, адчуў сябе загнаным у кут, таму і ўцёк. I кожны з нас на яго месцы зрабіў бы тое самае. Напрыклад, я — каб мог сам сабе выбраць бацьку, дык і не нарадзіўся б.
Уваходзіць Сцыпіён.
Xэрэя. Ну?
Сцыпіён. Зноў нічога. Нейкія сяляне нібыта бачылі яго мінулаю ноччу, тут непадалёк, нібыта ён некуды бег пад навальніцай.
Хэрэя вяртаецца да сенатараў. Сцыпіён ідзе за ім следам.
Хэрэя. Дык сёння ўжо трэці дзень, Сцыпіёне?
Сцыпіён. Так, трэці дзень. Я быў тады побач з ім, як звычайна. Ён падышоў да труны з Друзілай. Дакрануўся да яе двума пальцамі. Потым быццам аб нечым задумаўся, рэзка павярнуўся і роўнай хадою рушыў прэч. З той хвіліны яго паўсюль і шукаюць.
Хэрэя (трасучы галавой). Гэты хлопец занадта любіў літаратуру.
Другі патрыцый. Яго ўзросту гэта ўласціва.
Хэрэя. Але не яго сану. Імператар — і аматар мастацтва: гэта не лезе ні ў якія рамкі. Праўда, у нас ужо былі такія, адзін ці два. Шалудзівыя авечкі паўсюль бываюць. Але ж у іншых хапала тактоўнасці заставацца чыноўнікамі.
Першы патрыцый. Так было намнога лацвей.
Стары патрыцый. Кожнаму сваё рамяство.
Сцыпіён. Што можна зрабіць, Хэрэя?
Хэрэя. Нічога.
Другі патрыцый. Пачакайма. Калі не вернецца, давядзецца яго замяніць. Шчыра кажучы, імператараў у нас хапае.
Першы патрыцый. I то праўда, не хапае ў нас толькі людзей з цвёрдым характарам.
Хэрэя. А калі ён вернецца не ў гуморы?
Першы патрыцый. Божа, гэта ж яшчэ дзіцё, ужо з ім мы неяк дадзім рады.
Xэрэя. А калі ён застанецца глухі да ўсіх нашых довадаў?
Першы патрыцый (смеючыся). Ну, тады... Хіба не я напісаў у свой час трактат пра дзяржаўны пераварот?
Xэрэя. Зразумела, калі гэта толькі спатрэбіцца! Але я адчуваў бы сябе многа лепей, каб мне далі спакойна займацца маімі кнігамі.
Сцыпіён. Прашу мне прабачыць. (Выходзіць.)
Хэрэя. Абразіўся.
Стары патрыцый. Дзіцё. Усе юнакі між сабой салідарныя.
Гелікон. Салідарныя ці не салідарныя, усе яны ўрэшце старэюць.
Уваходзіць вартаўнік.
Вартаўнік. Калігулу бачылі ў садзе каля палаца.
Усе выходзяць.
Некалькі секунд сцэна застаецца пустая. Потым злева, крадучыся, уваходзіць Калігула. Выгляд у яго разгублены, ён увесь брудны, валасы мокрыя, ногі завэдзганыя ў гразі. Некалькі разоў ён падносіць да рюта далонь. Набліжаецца да люстра і раптам спыняецца, заўважыўшы ў ім свой адбітак. Балбоча нейкія невыразныя словы, потым ідзе направа і сядае, звесіўшы рукі паміж каленяў. Злева ўваходзіць Гелікон. Заўважыўшы Калігулу, ён спыняецца на ўскрайку сцэны і моўчкі на яго пазірае. Калігула паварочваецца і бачыць Гелікона. Паўза.
Гелікон (праз усю сцэну). Дабрыдзень, Гаю.
Калігула (звычайным тонам). Добры дзень, Геліконе.
Маўчанне.
Гелікон. Ты, здаецца, стаміўся?
Калігула. Я многа хадзіў.
Гелікон. Сапраўды, цябе доўга тут не было.
Маўчанне.
Калігула. Бо мне цяжка было знайсці.
Гелікон. Знайсці што?
Калігула. Тое, што я хацеў.
Гелікон. I што ты хацеў?
Калігула (тым самым звычайным голасам). Поўню.
Гелікон. Што?
Калігула. Але-але, я хацеў поўню.
Гелікон. Ага! (Маўчанне. Падыходзіць бліжэй.) Навошта?
Калігула. Ну!.. Гэта адна з тых рэчаў, якіх у мяне няма.
Гелікон. Зразумела. Але цяпер — усё ў парадку?
Калігула. Не, я не здолеў яе дастаць.
Гелікон. Прыкра.
Калігула. Так. Таму я і стомлены. (Паўза.) Геліконе!
Гелікон. Слухаю, Гаю.
Калігула. Ты думаеш, я звар’яцеў.
Гелікон. Табе добра вядома, што я так ніколі не думаю. Я не настолькі дурны.
Калігула. Так. I ўсё-ткі! Я не звар’яцеў, наадварот — я ніколі яшчэ не мысліў так ясна. Проста я раптам адчуў патрэбу ў немагчымым. (Паўза.) Звычайны парадак рэчаў мяне болей не задавальняе.
Гелікон. Гэта даволі пашыраная думка.
Калігула. Так. Але раней я гэтага не ведаў. Цяпер ведаю. (Тым самым звычайным голасам.) Гэты свет немагчыма трываць такім, які ён ёсць. Таму мне і патрэбна поўня ці шчасце, ці несмяротнасць, ці нешта яшчэ — няхай, можа, і на мяжы з шаленствам, але каб яно было не з гэтага свету.
Гелікон. Як разважанне яно досыць стройнае. Але ўвогуле — яго немагчыма вытрымаць да канца.
Калігула (устае, з ранейшаю прастатой). Ты нічога ў гэтым не разумееш. Менавіта таму, што яны ніколі не вытрымлівалі яго да канца, яны нічога і не дабіваліся. Але, можа, досыць якраз проста заставацца да канца лагічным. (Глядзіць на Гелікона.) Я ведаю, пра што ты думаеш. Столькі шуму праз смерць нейкай кабеты! Не, усё зусім не так. Я, праўда, прыгадваю, што некалькі дзён назад, здаецца, памерла жанчына, якую я калісьці кахаў. Але што такое каханне? Драбяза. I гэтая смерць тут ні пры чым, клянуся табе. Яна толькі стала знакам той ісціны, якая прымусіла мяне адчуць патрэбу ў поўні. Гэта вельмі простая і вельмі ясная ісціна, крыху недарэчная, але яе цяжка адкрыць і цяжка насіць у сабе.
Гелікон. I ў чым жа гэтая ісціна, Гаю?
Калігула (адвярнуўшыся, невыразным голасам). У тым, што людзі паміраюць і яны няшчасныя.
Гелікон (пасля пэўнай паўзы). Але ж, Гаю, з такою ісцінай усе цудоўна звыкаюцца. Зірні вакол. Ты не ўбачыш нікога, у каго ад яе кавалак у горла не лезе.
Калігула (з нечаканым запалам). Але гэта значыць, што ўсё вакол толькі мана, а я хачу, каб людзі жылі ў ісціне! Я ж ведаю, Геліконе, чаго ім бракуе. Ім бракуе ведаў, і яны не маюць настаўніка, які б разумеў, пра што кажа.
Гелікон. Не крыўдуй, Гаю, за тое, што я зараз табе скажу. Але табе спачатку варта было б адпачыць.
Калігула (сядаючы, лагодным голасам). Гэта немагчыма, Геліконе, гэта ўжо ніколі не будзе магчыма.
Гелікон. Не разумею чаму?
Калігула. Калі я буду спаць, хто дастане мне поўню?
Гелікон (пасля пэўнай паўзы). Твая праўда.
Калігула з прыкметным намаганнем устае.
Калігула. Паслухай, Геліконе. Я чую, сюды ідуць, ужо даносяцца галасы. Захоўвай жа маўчанне і забудзь, што толькі што мяне бачыў.
Гелікон. Усё зразумела.
Калігула ідзе да выхаду. Азіраецца.
Калігула. I, калі ласка, з гэтага часу — дапамагай мне.
Гелікон. У мяне няма прычыны не рабіць гэтага, Гаю. Але я многа ведаю, і мяне мала што ўжо цікавіць. У чым жа я магу табе дапамагчы?
Калігула. У немагчымым.
Гелікон. Я буду старацца.
Калігула выходзіць.
Таропка ўваходзяць Сцыпіён і Цэзонія.
Сцыпіён. Тут нікога няма. Ты не бачыў яго, Геліконе?
Гелікон. Не.
Цэзонія. Геліконе, а ён, праўда, нічога табе не казаў перад сваімі ўцёкамі?
Гелікон. Я ж не той, каму ён давярае сакрэты,— я ўсяго толькі яго сузіральнік. Гэта болей разумна.
Цэзонія. Я прашу цябе.
Гелікон. Дарагая Цэзонія, Гай, як усім вядома,— ідэаліст. Іначай кажучы, ён яшчэ не зразумеў. А я зразумеў і таму ні ўва што не лезу. Але ж калі Гай пачне разумець, дык ён, са сваім добрым сэрцайкам, наадварот — зможа ўлезці ва ўсё. I адзін Бог ведае, чаго гэта будзе нам каштаваць. Але, з вашага дазволу,— пара ісці снедаць. (Выходзіць.)
