Маёр.
Палкоўнік.
Зімін Аляксей Іванавіч — палкавы камісар.
Авілаў Пятро Міхайлавіч — маёр, камандзір 44-га палка.
Трубачоў — капітан, намеснік Авілава.
Аксіння — жонка Авілава.
Зінаіда Пятроўна — ваенурач 44-га палка.
Марасян Самвел — камсорг.
Кукушкін — салдат.
Марына.
Радчук Толя, Багатаў Міша — лейтэнанты.
Радыст.
Крафт, Зомер — афіцэры нямецкай ваеннай контрразведкі.
Дні абароны Брэсцкай крэпасці.
У глыбіні сцэны ледзь-ледзь відаць абрысы Брэсцкай крэпасці. На пярэднім плане цёмна.
У правым кутку прасцэніума пражэктарам высвятляецца твар першага пагранічніка з прыціснутай да вуха тэлефоннай трубкай.
1-ы пагранічнік. Дакладвае першы пост: на другім беразе Буга бачу, што скрыта падыходзяць войскі праціўніка… Бачу дзве мінамётныя батарэі… Ёсць пільней сачыць!
У другім кутку прасцэніума высвятляецца твар другога пагранічніка.
2-гі пагранічнік. Да берага цягнуцца пантоны… Так, так, — пантоны… Чую — гудуць артылерыйскія цягачы… Ёсць пільней сачыць!..
Твар трэцяга пагранічніка.
3-ці пагранічнік. Бачу замаскіраваныя танкі… У хмызняку на ўзбярэжжы хаваецца пяхота… Ёсць пільней сачыць!..
Твар Кіжаватава.
Кіжаватаў. Дакладвае начальнік 9-й заставы лейтэнант Кіжаватаў… Таварыш маёр, на ўчастку супраць заставы нямецкія войскі займаюць зыходныя пазіцыі. Да берага наблізілася пяхотная часць. Падрыхтаваны пантоны. Што загадаеце рабіць?.. Ёсць пільней сачыць!
Твар маёра.
Маёр. Дакладвае начальнік 17-га пагранатрада маёр Кузняцоў… Таварыш палкоўнік, усе заставы паведамілі: на другім беразе ідзе разгорнутая падрыхтоўка. Нямецкія пагранічнікі саступілі месца рэгулярным часцям. Падцягнуты пантоны, дэмаскіраваны мінамётныя пазіцыі… Прашу вашага загаду аб’явіць па атрадзе баявую трывогу!..
Твар палкоўніка.
Палкоўнік. Пільней сачыць!
Маёр. Таварыш палкоўнік…
Палкоўнік. Пільней сачыць і не панікаваць.
Маёр. Ёсць пільней сачыць!
Палкоўнік. На правакацыі з таго боку загадваю не паддавацца! Зразумелі?
Маёр. Зразумеў, таварыш палкоўнік!
Палкоўнік. Як там крэпасць?
Маёр. У крэпасці нічога не ведаюць, таварыш палкоўнік. Спяць спакойна. Толькі дзесьці, здаецца ў Інжынерным клубе, грае аркестр.
Палкоўнік. Ну і добра. Няхай грае.
Інжынерны клуб. Пад музыку духавога аркестра некалькі пар танцуюць вальс. Паступова, адна за другой, пары знікаюць за кулісамі. Астаюцца Радчук і Зіна. Некаторы час кружацца. Азірнуліся — нікога няма. Спыніліся.
Зіна. Ну от табе і маеш. Дзе ж усе?
Радчук. А я і не заўважыў.
Зіна. Цікава. Чамусьці ўсім хочацца, каб мы аставаліся адны.
Радчук. Люблю здагадлівых.
Зіна. Відаць, і нам пара.
Радчук. Куды спяшацца? Заўтра нядзеля.
Зіна. У вас жа на заўтра нешта прызначана?
Радчук. Нічога асаблівага. Тэхнічны агляд. На дзве гадзіны тае работы. А вечар — наш. Можа — у тэатр?
Зіна. Білетаў не дастанеце.
Радчук. Я?..
Зіна. Задавака.
Радчук. Лічыце, што білеты ўжо ёсць!
Зіна. Ну што ж, пойдзем, калі так.
Радчук. Дзякуй. (Цалуе руку.)
Зіна. Між іншым, дзяўчынам рук не цалуюць.
Радчук. Пардон, пераблытаў. (Цалуе ў шчаку.)
Зіна. Нахабнік! (Ляснула па шчацэ.)
Уваходзяць Зімін і Авілаў.
Зімін. З якой нагоды апладысменты?
Радчук. Апладысментаў, на жаль, не было, таварыш камісар.
Зімін. Ці то мне пачулася?
Авілаў. Гэта яны ў капусту гулялі. Ведаеш такую гульню? Па далонях біць.
Зімін. Па далонях то яшчэ нішто.
Авілаў. А чаго гэта вы неяк дзіўна запунсавелі, таварыш лейтэнант, з аднаго боку?
Радчук (памацаў шчаку). Гэта ў мяне… аднабаковая рэакцыя, таварыш маёр.
Авілаў (Зіне). Бывае такая, таварыш ваенурач?
Зіна. Іншы раз бывае.
Авілаў. Між іншым, Зінаіда Пятроўна…
Зіна. Слухаю, Пятро Міхайлавіч.
Авілаў. У якім вы палку служыце?
Зіна. У вашым, 44-м.
Авілаў. А чаму я вас бачу ў інжынерным?
Зіна. Тут сёння адзінае месца ў крэпасці, дзе можна патанцаваць перад выхадным.
Авілаў. Натанцаваліся ўжо ці яшчэ не?
Зіна. Бадай-што досыць.
Авілаў. Дазваляю ў такім разе адпачыць.
Зіна. Дзякую. Можна ісці?
Авілаў. Дабранач.
Зіна. Добрай ночы, таварышы камандзіры!
Радчук і Зіна выходзяць.
Зімін. Старэеш, Пятро Міхайлавіч.
Авілаў. Няўжо?
Зімін. Маладым зайздросціш. Яны тут толькі ацішыліся, а ты іх…
Авілаў. Няхай пройдуцца. А нам сам-насам пагаманіць трэба.
Зімін. Слухаю, Пятро Міхайлавіч.
Авілаў. Кажуць, за сям’ёй наважыўся ехаць?
Зімін. Ага. Заўтра.
Авілаў. На колькі дзён адпрасіўся?
Зімін. Дзень туды, дзень адтуль, суткі на ўладкаванне быту.
Авілаў. Значыць, дваццаць сёмага будзеш тут?
Зімін. Тут. А што?
Авілаў. Дваццаць сёмага будзе разглядацца мая персанальная справа на дывізійнай парткамісіі.
Зімін. А што здарылася?
Авілаў. Нехта падаў заяву, што я сею ў палку панічныя чуткі пра вайну.
Зімін. Глупства, вядома?
Авілаў. Не, я і праўда казаў ды і кажу сваім афіцэрам, што вайны нам не мінаваць і трэба быць гатовымі ў любую мінуту. Але нехта ўбачыў у гэтым палітычны крымінал, за які я магу развітацца з партбілетам, а то і з жыццём. Гледзячы як павярнуць.
Зімін. Та-ак…
Авілаў. Ды чорт яго бяры, тое жыццё, калі дакажуць мне, што я зрабіў палітычнае злачынства. Але я хачу зразумець, што робіцца вакол нас. Кожны дзень над крэпасцю і граніцай шныраць нямецкія самалёты, а мы робім выгляд, што не заўважаем іх. Кажуць, немцы падцягваюць к Бугу артылерыю, а мы выводзім дывізію ў летнія лагеры і распыляем баявую тэхніку. А тая тэхніка, што асталася ў крэпасці, на сённяшні дзень у разабраным выглядзе, бо заўтра чамусьці спатрэбілася рабіць тэхнічны агляд… Ходзяць чуткі, што рэгулярныя часці немцаў занялі зыходныя пазіцыі, а мы нічога не ведаем… Добра, калі ўсё гэта — правакацыя, а калі — не?.. Таму я і кажу ў сваім палку: хлопцы, трымай вуха! Дык што, Аляксей Іванавіч, правільна я кажу ці не? Ну як, па-твойму?
Зімін. Ты разумееш, Пятро Міхайлавіч, немцы ж і праўда могуць правацыраваць нас, каб мы заварушыліся. Але ж мы не можам паддавацца на іх правакацыю.
Авілаў. А няўжо я кажу, што трэба адказваць на правакацыю? Трэба толькі адно: прывесці гарнізон у баявую гатоўнасць.
Зімін. А немцы могуць падумаць, што мы рыхтуемся да прэвентыўнага ўдару.
Авілаў. Але ж яны ўжо адкрыта рыхтуюць яго.
Зімін. А што, калі немцы хочуць праверыць, наколькі мы перакананы ў трываласці дагавору з Гітлерам? I таму знарок, дэманстратыўна манеўруюць перад крэпасцю? Ну, і мы пачнём варушыцца ды яшчэ возьмем іх на мушку! Што яны падумаюць? Толькі адно: мы не верым у дагавор. Трэба іх наводзіць на такую думку? Ні ў якім разе! Тут усё чортведама як складана, і табе, Пятро Міхайлавіч, варта зразумець гэта як мага хутчэй.
Авілаў. Ды не, я, здаецца, ужо зразумеў. На жаль.
Зімін. Дарэмна ты пакрыўдзіўся.
Авілаў. Крыўдна было б, каб так разважаў кадравы афіцэр, страявік. А ты, таварыш Зімін, камісар і, прабач, яшчэ бадай цывільны.
Уваходзіць Трубачоў.
Трубачоў. Дазвольце?
Зімін. Калі ласка.
Трубачоў (Авілаву). Таварыш Авілаў, я да вас.
Авілаў. Слухаю.
Трубачоў. Дазвольце не разбіраць тэхніку да раніцы.
Авілаў. Чаму?
Трубачоў. На ўсякі выпадак.
Авілаў. Паспееце раніцай?
Трубачоў. Абавязкова.
Авілаў. Ну што ж, таварыш Трубачоў, вы мой намеснік па гэтай частцы, — вам лепш відаць.
Трубачоў. То я пайду, загадаю.
Авілаў. Ідзіце.
Трубачоў. Дабранач.
Авілаў. Дабранач, капітан.
Трубачоў выходзіць.
Зімін. Таксама ідзі адпачываць, Пятро Міхайлавіч.
Авілаў. Іду. Прабач, што патурбаваў.
Зімін. Я вельмі шкадую, што ты не хочаш зразумець.
Авілаў. Я таксама шкадую.
Зімін. Ты і афіцэраў сваіх узвінціў.
Авілаў. Ну што ж, судзіце мяне за гэта.
Зімін. Судзіць цябе ніхто не будзе, але на парткамісіі пагаворым сур’ёзна. Пра сябе я скажу табе зараз: я не прыхільнік крайніх мер і буду катэгарычна супраць, калі хто і прапануе іх на камісіі. Гэта я абяцаю.
Авілаў. I за тое дзякую.
Зімін. Але рашаць буду не я адзін.
Авілаў. Разумею. Ты толькі не падумай, што я прыходзіў прасіць заступіцца за мяне. Я проста хацеў дазнацца, як ты разумееш усё тое, што робіцца за Бугам.
Зімін. Я табе шчыра сказаў.
Авілаў. Не сумняваюся.
Зімін. Але ў цябе яшчэ ёсць час падумаць.
Авілаў. Тое ж я і табе параіў бы. Бывай, Аляксей Іванавіч.
Зімін. Бывай.
Авілаў выходзіць. Зімін некаторы час глядзіць услед. Адышоў ад акна, задумаўся. Дзесьці поруч, за сцяною, у два галасы пяюць «Очи черные…». Апладысменты, шум.
Уваходзяць Радчук з гітарай, Зіна, за імі — афіцэры, дамы, што танцавалі тут.
1-ы афіцэр. Толя, Зіна, ну праспявайце яшчэ што-небудзь.
1-я дама. У вас цудоўны дуэт!
Радчук. Браточкі, позна ўжо.
Зіна. Ага, праўда, позна.
2-гі афіцэр. Ды не ламайцеся вы, як правінцыяльныя салісты!
3-ці афіцэр. Толя, ты ж казаў, што нейкі раманс напісаў.
Радчук. Я толькі матыў падабраў, а словы напісаў Міша.
2-я дама. Ды ну! Міша, дзе вы?
2-гі афіцэр. Вось ён!
Багатаў сядзіць у кутку, апусціўшы вочы.
3-я дама. Не чырванейце, Міша. Лермантаў, кажуць, таксама з рамансаў пачынаў.
1-я дама. Папрасіце Толю, няхай праспявае з Зінай.
Багатаў. Калі ласка.
2-я дама. Толя, аўтар дазваляе.
Багатаў. Давай, Толя, усё роўна не адстануць.
Радчук. Ну што ж… паспрабую, калі вытрымаеце… Толькі гэта надзвычай асабістае… Не для масавага ўжывання, так сказаць…
1-я дама. Тым лепш!
Радчук, Зіна (пяюць).
Адляцелі цудоўныя сны,
Ды пазбыцца тых сноў не умею.
Ўскалыхнулі мне сэрца яны,
Чую ў сэрцы пяшчотную вею.
Бачу вобраз твой любы, жывы,
Бачу светла-іскрыстыя вочы,
Ты ў душы маёй вечна жыві,
Вечна будзем з табою мы крочыць.
Заўважыўшы, што Радчук і Зіна пяюць гэты раманс толькі для сябе, усе непрыкметна, па адным, па двое, выходзяць на дыбачках. Багатаў гэтаксама сядзіць у кутку.
Не паддамся тужліва жальбе,
Ўсё ў жыцці перайначыць змагу я.
Я хацеў бы забыцца цябе,
Ды забыць пра цябе не магу я…
Радчук і Зіна асталіся адны. Ды яшчэ Зімін ля акна. Ён нічога не чуе і не бачыць.
Радчук. Ну от.
Зіна. Нас зноў пакінулі?
Багатаў (падыходзіць). Я тут.
Радчук (абняў яго за плечы.) Ну, Міша, памры, а лепей не напішаш!
Багатаў (сціпла). Ды куды там.
Зіна. Праўда, праўда, Міша… Аж за душу бярэ…
Багатаў. Вы проста цудоўна праспявалі.
Радчук. Ну, гэта ўжо само сабой.
Дзесьці побач зайграў духавы аркестр.
Багатаў. О, «Развітальны вальс»!
Зіна. Чаму развітальны?
Багатаў. Ён так называецца. Хадзем патанцуем. (Выходзіць.)
Зіна. А мы?
Радчук. А мы тут будзем танцаваць свой «Развітальны вальс».
Пачынаюць ціха-ціха кружыцца. Неўзабаве з усіх бакоў з’яўляюцца пары, танцуюць у задуменным рытме. Кружацца ўсё павольней і павольней. Заціхае музыка. Цямнее сцэна. Нарэшце зусім стала цёмна. Нічога не відаць, толькі ледзь чутна гучыць яшчэ музыка вальса. Але дзесьці далёка пачуўся гул. Грозным валам ён наплывае ўсё бліжэй і бліжэй, пакуль не запаўняе ўсю сцэну. Нарэшце — глухі выбух і барвовая ўспышка агню…
Каземат, які стаў штабам абароны. У адным кутку ля сцяга стаіць Кукушкін. Ля супрацьлеглай сцяны — радыст. За сценамі — ураган бою.
Радыст (стомлена). Я — крэпасць! Я — крэпасць! Прыём.
Паўза.
Я — крэпасць! Я — крэпасць, чуеце мяне?! Прыём.
Паўза.
Я — крэпасць! Я — крэпасць, чуеце мяне?! Прыём.
Паўза.
Кукушкін. Слухай, дружа.
Радыст. Я — крэпасць! Я — крэпасць!
Кукушкін. Ды пачакай ты!
Радыст. Вы чуеце мяне? Прыём…
Кукушкін. От жа цецярук! (Заклаў два пальцы ў рот і аглушыў свістам.)
Радыст (зняў навушнікі, нехаця павярнуў галаву). Не перашкаджай.
Кукушкін. Слухай…
Радыст. Ты, здаецца, ля сцяга стаіш?
Кукушкін. Ля сцяга.
Радыст. То і стой. Вартавы не размаўляе.
Кукушкін. Ведаю. Ты толькі скажы: няўжо табе ніхто так і не адгукаецца?
Радыст. Ты ж чуеш.
Кукушкін. Як жа гэта зразумець?
Радыст. Як сабе хочаш.
Кукушкін. Можа ў цябе там сапсавалася што?
Радыст. Нічога не сапсавалася.
Кукушкін. А можа…
Радыст. Ды адкасніся ты, назола на маю душу! Стой як мае быць!
Кукушкін. То ўжо не твой клопат.
Радыст. Вось далажу камісару — ён табе задасць клопату.
Кукушкін. А што ён мне зробіць?! На сцены пашле?! Дык я ж цэлы дзень прашу яго, каб паслаў.
Радыст. Ну, даволі. (Хоча надзець навушнікі.)
Кукушкін. Ды пачакай, табе кажуць!
Радыст. Чаго ты хочаш?
Кукушкін. Ідзі прывядзі якога-небудзь параненага. Каторы стаяць яшчэ можа. Пастаўлю яго, а сам — на сцены!
Радыст. Не я цябе ставіў і не я замяняць буду. Стой і не балабонь! (Надзявае навушнікі.) Я — крэпасць! Я — крэпасць! Чуеце мяне? Я — крэпасць! Я — крэпасць! Чуеце мяне? Прыём.
Прыбягае разгарачаны боем, запылены, узмакрэлы Зімін. Галава і рука перавязаны.
Зімін (радысту). Што чуваць?
Радыст. Нічога, таварыш камісар. Ніхто не адказвае.
Зімін. Ды зранку ж яшчэ было чуваць, што бой за Брэстам, — значыць, былі там нашы часці! Чаму ж штабы маўчаць?
Радыст. Рацыі, відаць, выбылі са строю.
Зімін. Быць таго не можа, каб за адзін дзень усе рацыі змоўклі!
Радыст. Але факт — маўчаць.
Кукушкін. Таварыш камісар…
Зімін (строга). Кукушкін!..
Кукушкін змоўк, прыняўшы статутную стойку. Уваходзіць знясілены ад ран Багатаў. У яго перавязаны грудзі.
Багатаў. Дазвольце далажыць, таварыш камісар…
Зімін. Слухаю.
Багатаў. Па вашаму заданню я прабраўся ў казармы 44-га палка. Камандзіра палка, маёра Авілава, там няма. Ніхто са ўчарашняга вечара яго не бачыў і ніхто не ведае, дзе ён.
Зімін. Відаць, астаўся дома.
Багатаў. Ад дамоў камсаставу — толькі руіны.
Зімін. Мажліва, і ён пад імі… Іначай быў бы ў палку.
Багатаў. Сумняваюся.
Зімін. Чаму?
Багатаў. Пад агнём кожны метр зямлі. Кулі і асколкі кроку не даюць ступіць.
Зімін. Як жа вы прабраліся?
Багатаў. Сам не разумею.
Зімін. Што вам яшчэ ўдалося дазнацца?
Багатаў. Бадай нічога. Не сціхае бой ля Цярэспальскіх варот. Лейтэнант Наганаў, кажуць, узначаліў абарону. Пагранатрад стварыў вузел супраціўлення… Над Усходнім фортам лютуе агонь. Таксама нейкая часць засела, відаць…
Зімін. От бы звязацца з імі!
Багатаў. Наўрад.
Зімін. А трэба! Іначай раз’яднаныя вузлы абароны нядоўга будуць жыць… Эх, Авілаў, Авілаў… Дарагі ты мой Пятро Міхайлавіч!.. Табе б судзіць нас, а не нам цябе!..
Багатаў сеў ля сцяны.
Багатаў. Прабачце, таварыш камісар…
Зімін. Цяжка стаяць?
Багатаў. Ногі млеюць.
Зімін. Адпачніце.
Прыбягае Марасян.
Марасян. Таварыш камісар!
Зімін. А цішэй не можаш?
Марасян. Вінават.
Зімін. У чым справа?
Марасян. У Цэнтральную частку прарвалася група немцаў!
Зімін. Праваронілі!
Марасян. Пайшлі напралом, гады! Але мы не выпусцім іх!
Зімін. А яны што, назад просяцца?
Марасян. Будуць прасіцца, калі пеканём з засады!
Зімін. Якой?
Марасян. Я сабраў на левым флангу чалавек восемдзесят байцоў і зрабіў засаду! Дазвольце, камісар, контратакаваць ворага і ліквідаваць прарыў!
Зімін. Гранат хопіць?
Марасян. На першы раз аглушыць хопіць, а там — урукапашную!
Зімін. Давай!
Марасян. Слухаю. (Павярнуўся да выхаду, але заўважыў Кукушкіна.) А ты, Кукушкін, чаго тут?
Кукушкін скасіў вока на сцяг.
Ну, таварыш камісар, няўжо няма каго паставіць? Такі баец стаіць у зацішку, а ў мяне там кожны штык — на золата!
Кукушкін. Самвел, дарагі, выручай! Век бога за цябе маліць буду!
Зімін. Лейтэнант Багатаў!
Багатаў. Слухаю, таварыш камісар…
Зімін. Замяніце на пасту ля сцяга байца Кукушкіна.
Багатаў. Ёсць замяніць!
Цяжка ўзнімаецца, абапіраючыся на сцяну. Падыходзіць да Кукушкіна, замяняе яго на пасту. Кукушкін перадае яму сваю вінтоўку.
Кукушкін. Абапрыцеся, таварыш лейтэнант, лягчэй стаяць будзе. А свой аўтамат дайце мне. (Памагае Багатаву зняць з шыі аўтамат.)
Зімін (Марасяну). Слухай, камсорг…
Марасян. Слухаю, таварыш камісар.
Зімін. Давайце зробім так: я зараз пачну атаку ў лоб нямецкай групіроўцы, вазьму агонь на сябе, а тым часам ты нечакана ўдар з фланга!
Кукушкін. Правільна! Самвел, за мной!
Марасян. Пачакай… Чаму я — за табой? Я вяду цябе ў атаку ці ты мяне? Ты што мне тут…
Зімін. Пайшлі, хлопцы! (Выбягае.)
Марасян (Кукушкіну). За мной!
Кукушкін. Ура-а!..
Выбягаюць. Кукушкін усё-такі апярэдзіў Марасяна.
За сценамі каземата зноў успыхнуў бой.
Голас Зіміна. На сцены!.. На сцены!.. За мной!..
Трубач недзе зайграў «атаку». Шум бою паступова аддаляецца.
Радыст. Я — крэпасць! Я — крэпасць! Чуеце мяне? Прыём… Я — крэпасць! Я — крэпасць!..
Прыбягае Зіна.
Зіна (радысту). Дзе камісар?
Багатаў. На сценах.
Зіна (азірнулася). Міша?
Багатаў. Я.
Зіна. Ранены?
Багатаў. Ужо.
Зіна. Добра перавязалі?
Багатаў. Здаецца, нішто.
Зіна. Не ведаеш, дзе Толя?
Багатаў. Дзе-небудзь за Брэстам.
Зіна. Як… За Брэстам?
Багатаў. Вельмі проста. Раніцой нейкая часць прарвалася з крэпасці. I ён там быў.
Зіна. Ну што ж… Можа правільна зрабіў…
Багатаў. Толькі б я на яго месцы цябе тут не пакінуў.
Зіна. А я нікуды і не пайшла б. Бачыў, колькі раненых?
Багатаў. Будзе яшчэ больш.
Зіна. Я ўжо нічога не магу зрабіць… Усё, што было пад рукамі, — усё пайшло… Зараз шматкую на бінты салдацкія гімнасцёркі, бялізну… рамянямі кроў спыняю… Але яе столькі, што нічым ужо не спыніш…
Багатаў. Трымайся, Зіна.
Зіна (у адчаі). Не хапае ўжо сіл!.. Трэба неадкладна, зараз жа паслаць каго шукаць бялізнавыя склады, аптэку! Нічога ўжо няма, разумееш? Нічога! Вада!.. Хоць па кропельцы на чалавека!.. Таксама кагосьці паслаць трэба да Мухаўца…
Багатаў. Дарэмна. На беразе кожны крок пад агнём.
Зіна. Ведаю! Але што рабіць? Акрамя байцоў, ёсць раненыя дзеці, жанчыны… Міша, каб ты бачыў раненых дзяцей… Як гэта страшна!.. Няма сілы глядзець на пасівелых ад гора жанчын!.. Няхай камісар дае ім вінтоўкі, гранаты! Няхай і яны страляюць у гэтых звяруг, няхай зубамі рвуць іх за глоткі за сваіх дзяцей, толькі нельга пакідаць небарак адных са сваім горам!.. (Заплакала, утуліўшыся тварам у сцяну.) Не, я так далей не магу!.. Не магу!.. (Выбягае.)
