Васіль Вашчыла — кіраўнік Крычаўскага паўстання на Магілёўшчыне.
Іван Карпач,
Стась Бочка — войты.
Іван Бочка — пісар праўлення.
Мікола — сотнік.
Мартын — меншы Вашчылаў сын.
Лявонцьеў — генерал-губернатар у Кіеве.
Бястужаў-Румін — граф.
Максімовіч — палкоўнік старадубскі.
Гарнастаеў — прэм’ер-маёр.
Карчмар у Кіеве.
Карчмар па дарозе ў Мглін.
Карчмар у Старадубе.
Манах.
Шленца — ротмістр літоўскай харугвы.
Пішчык — шляхціч.
Геранім Радзівіл — літоўскі падчашы, князь.
Афіцэр.
Судзейскі.
Стражнік першы.
Стражнік другі.
Рэйтар.
Чорны дзяцюк.
Дойліды.
Драгуны.
Княская варта.
Кіеўская губернская канцылярыя. За сталом — генерал-губернатар Лявонцьеў. Насупраць, але трохі збоку, стаіць з паперамі для даклада прэм’ер-маёр Гарнастаеў.
Гарнастаеў. І яшчэ, ваша вышэйшасць (падае генерал-губернатару чарговую паперу), складзены пашпарт на імя перабежчыка з-за польскай граніцы Васіля Вашчылы. Чакае вашага подпісу.
Генерал-губернатар бярэ аркуш, хоча напісаць від на жыхарства, але нечага задумваецца, кладзе на край стала.
Лявонцьеў. Што ён за чалавек?
Гарнастаеў (бярэ другі аркуш). Згодна з допытам, які ўчынены на Цімошынскім фарпосце, Васіль Вашчыла, сын Мацея, даў наступныя паказанні сяржанту Сафронаву: гадоў ад нараджэння яму пяцьдзясят чатыры; нарадзіўся ў Старадубскім палку Почапскай сотні ў сяле Чамаданаве, дзе бацька яго і маці жыхарства мелі і там памерлі, а браты яго, Мацей, Яфрэм і Сямён, таксама Мацеевы дзеці, у сяле Бунушава за Бунчыковым таварышам Аляксандрам Карэцкім і цяпер жывуць. За польскую граніцу перайшоў гадоў дзевятнаццаць таму назад і жыў там за князем Радзівілам у Падданстве на Крычаўшчыне, у сяле Сілічы па сёлетні, семсот сорак чацвёрты год.
Лявонцьеў. Што яго змусіла зноў перакінуцца ў Расію?
Гарнастаеў. Тлумачыць, што жыць у старастве стала цяжка, не хоча заставацца больш на чужой старане.
Лявонцьеў. Цяпер не хоча, а тады хацеў! Дзе ён цяпер, гэты Вашчыла?
Гарнастаеў. Трымаем у Пячэрскай турме.
Лявонцьеў. Вось што, прэм’ер-маёр, мне хочацца самому паглядзець на гэтага чалавека. Пагаварыць з ім. Справа ў тым, што за князем Радзівілам у Крычаўскім старастве шмат падданых Яе Імператарскай Вялікасці. Гэта дакладна вядома. Але ўсе яны беглыя з Расійскай імперыі. Па загаду Калегіі замежных спраў нам належыць пачаць перамовы з польскімі ўладамі, каб вярнуць адтуль расійскіх падданых. Думаю, што гэты Вашчыла многае ведае і з яго слоў можна шмат высветліць. Магчыма, што якраз з яго дапамогай нам удасца схіліць некаторых добраахвотна перайсці ў Расію.
Гарнастаеў. Калі вашай вышэйшасці будзе прыстойна дапытаць перабежчыка?
Лявонцьеў. Марудзіць не стану. Самі разумееце, справа дзяржаўная. Граф Бястужаў-Румін ужо каторы месяц запытанні шле. Я, прызнацца, доўга раздумваў, як падступіцца да гэтай справы, з якога боку, але цяпер… раз гэты Вашчыла ў нас, можа, сапраўды самы зручны выпадак настаў. Пашліце, прэм’ер-маёр, рэйтара ў турму, няхай даставіць перабежчыка.
Гарнастаеў. Будзе зроблена, ваша вышэйшасць.
У пакой у суправаджэнні рэйтара заходзіць Васіль Вашчыла. Генерал-губернатар доўга глядзіць на яго.
Лявонцьеў. Значыць, не захацеў жыць за граніцай?
Вашчыла. Так.
Лявонцьеў. А чаму тады бегаў туды, у Польшчу?
Вашчыла апускае галаву.
Гэта добра, што вярнуўся на радзіму. Але скажы мне — ты не раскольнік?
Вашчыла. Не, я праваслаўны.
Лявонцьеў. Ну, гэта вядома, што праваслаўны. Я пытаюся — не раскольнік?
Вашчыла. Не, я правільнай веры.
Лявонцьеў. А іншыя людзі з нашай імперыі, што перайшлі жыць за мяжу, раскольнікі?
Вашчыла. Раскольнікі сярод іх таксама ёсць. Але ў Крычаўскім старастве, дзе мы жывём за князем Радзівілам, а раней — за яго маткай Ганнай Радзівіліхай, амаль скрозь усе правільнай веры. Старавераў, можна сказаць, у нас не дужа любяць. Тыя ўсё сваім гуртам неяк. Але таксама трэба сказаць — асядаюць больш пад Гомлем і далей туды, ажно пад Латгалію.
Лявонцьеў. У каталіцкую веру не пераходзяць?
Вашчыла. Мы трымаемся сваёй, але апошні час пачынаюць расказваць пра сваю рэлігію ўніяцкія святары.
Лявонцьеў. Матухна імператрыца, Елізавета Пятроўна, якая ў нас цяпер правіць, хацела б, каб былыя падданыя нашага царства зноў вярнуліся ў Расію. Што іх трымае там?
Вашчыла. У кожнага свая прычына.
Лявонцьеў. Ну, а ў цябе, якая прычына была ў цябе? Што ты шукаў там, у Польшчы?
Вашчыла. Волю.
Лявонцьеў. А тут, у Расіі, няма яе?
Вашчыла маўчыць.
А мог бы ты вярнуцца назад у Польшчу?
Вашчыла доўга глядзіць на генерал-губернатара.
Вашчыла. Навошта мне будзе вяртацца, ваша светласць, калі я адтуль уцёк?
Лявонцьеў. Гэта мы з табой ведаем, што ты ўцёк. А можна зрабіць выгляд, што ты нікуды не адлучаўся са сваёй вёскі. Як яна хоць завецца?
Вашчыла. Сілічы. Гэта адразу за граніцай. За фарпостам у Латаках.
Лявонцьеў. Ну вось, зробіш выгляд, што ездзіў да знаёмых у суседнюю вёску. Дарэчы, чым ты займаўся ў старастве? Якую маёмасць меў?
Вашчыла. Войтам быў у Сілічах.
Лявонцьеў. Значыць, панам быў?
Вашчыла. Я чалавек выбраны.
Лявонцьеў. І што ж здарылася, што не захацеў войтам служыць?
Вашчыла. Не стала жыцця за князем. Люты. Арандатараў разбэсціў. Ліхвярам патурае. Ат, ці мала што!..
Лявонцьеў. У мяне вось тут гатовы на цябе пашпарт для пражывання ў межах Расійскай імперыі. Вось ён, ляжыць. Але цяпер бачу, што птушка да нас з-за польскай мяжы заляцела няпростая. (Бярэцца за кутас, торгае.)
Чуецца званок. Заходзіць прэм’ер-маёр Гарнастаеў.
Пакажыце мне пратакол допыту з Цімошынскага фарпоста. Хачу пазнаёміцца.
Гарнастаеў дастае з папкі аркуш, падае генерал-губернатару. Той чытае.
Тут нідзе не пазначана, што ты быў войтам?
Вашчыла. Мяне пра гэта не пыталі.
Лявонцьеў. Мог сам сказаць.
Вашчыла. Дык…
Лявонцьеў (да Гарнастаева). Вы можаце ісці, прэм’ер-маёр. І вы — таксама, рэйтар.
Рэйтар стаяў праз усю размову генерал-губернатара з Вашчылам ля дзвярэй.
Наколькі я пачаў разумець, ты не пра ўсё расказаў сяржанту Сафронаву на фарпосце. Але мы справу да канца даследуем. Цяпер… пра тваё вяртанне ў Польшчу. Ці змог бы ты, вярнуўшыся туды, дапамагчы нам угаварыць былых падданых Яе Імператарскай Вялікасці перайсці зноў у Расію?
Вашчыла. Не ведаю.
Лявонцьеў. А ты падумай, войт.
Генерал-губернатар зноў торгае за кутас. Заходзяць прэм’ер-маёр і рэйтар.
У крэпасць. (Ківае галавой на Вашчылу.) Але няхай там не чыняць войту лішніх перашкод.
Вашчыла з рэйтарам выходзяць.
А вы, Іван Раманавіч, падрыхтуйце ліст у Калегію замежных спраў адразу на імя графа Бястужава-Руміна. Здаецца мне, што гэтага Вашчылу можна будзе скарыстаць у той справе, пра якую клапоціцца калегія.
Гарнастаеў. Згаджаецца?
Лявонцьеў. Будзем дамагацца. Але, як я зразумеў, чагосьці баіцца. Ці не стаіць за ім віна, можа, у бунце цяперашнім замешаны, бо нездарма гэтак насцярожваецца, калі схіляеш да вяртання. Ва ўсякім разе, такога жадання ў ім пакуль не відаць. Значыць, трэба дадаткова высветліць, што ён за чалавек! Нутром чую, ёсць нейкая загадка. Перадайце, Іван Раманавіч, загад у крэпасць — перавесці нашага госця, сілічоўскага войта, у лепшую камеру, прыставіць да нагляду разумнага манаха. Не можа быць, каб чалавек не адгукнуўся на ласку. А вы, прэм’ер-маёр, тым часам пашліце ганца ў Старадуб да палкоўніка Максімовіча. Дзе Вашчыла паказвае, што нарадзіўся?
Гарнастаеў. У сяле Чамаданава Почапскай сотні.
Лявонцьеў. Ну вось, няхай сотнік почапскі гэтым і зоймецца. Можна нават адразу даручэнне маім загадам аддаць туды. Мы ж тут будзем спадзявацца пакуль на манаха. Падбярыце такога сярод пячэрскай браціі, такога, хто ўжо аказваў нам падобныя паслугі і ў крэпасці свой чалавек. Ды не дужа нявольце самога Вашчылу. Асабліва карміце добра. Паразуменне часцей за ўсё праз страўнік да людзей прыходзіць. Няхай адчуе, што ў нас у ім сапраўды патрэба.
Вашчыла ў камеры Пячэрскай крэпасці. Ходзіць па камеры. Спыняецца каля сцяны, стукае ў адчаі па ёй кулаком і доўга стаіць так, апусціўшы галаву.
Вашчыла. Дзе вы, мае баявыя сябры? Відаць, быў я кепскі атаман, раз апынуўся тут, у Кіеве, і не ведаю, што цяпер робіцца ў Крычаве. І ці правыя вы ўвогуле, бо князь Радзівіл нікому не даруе. Я добра ведаю яго. Усе мы добра ведаем яго. І ці ўсё мы зрабілі так, як трэба? А галоўнае, чаму здарылася, што княская конніца напала знянацку? Значыць, нехта прадаў нас? Хтосьці прывёў князевых слуг у Царковішча па нашых знясіленых слядах?
Вашчыла адхінаецца ад сцяны, падыходзіць да лаўкі, што стаіць пры другой сцяне, кладзецца.
Праз успамін узнікае на другім краі сцэны хата ў Царковішчы, паўстанцкі штаб. Тут Вашчылавы паплечнікі па паўстанні — войты: Іван Карпач, Стась Бочка. Пісар паўстання, Стасеў сын Іван Бочка, сотнік Мікола. На тапчане, што паміж сцяной і печкай, спіць падлетак, Вашчылаў сын Мартын. Вашчыла сядзіць за сталом, ашчаперыўшы галаву, цяжка думае. Нарэшце страсае з сябе клопат, усё роўна як насланнё, гаворыць.
