Міхал ледзь паспеў дабегчы да шалаша, калі неба раскалолася папалам і ў ірваную расколіну лінула такое сляпучае святло, што захацелася сесці на зямлю.Разам са святлом з расколіны вырваўся сухі кароткі трэск, быццам нехта зламаў над галавою дрэва.
Хлопец кінуўся ў чорны створ шалаша, зачапіўся аб нешта і сеў на салому.
- А каб цябе, каб, - плюнуў ён.
Бліскавіцы секлі неба так часта, што можна было разгледзець усё ў шалашы: саламяны ложак, зэдлік, кошык з бульбаю, кацялок на падлодзе, вязку цыбулі і старую ватоўку, што вісела каля ўваходу.
Вартаўніка не было: можа, абходзіў сад, а мо сядзеў у другім
месцы.
Міхал высунуў галаву і, калі чарнільны змрок зноў успыхнуў святлом, пабачыў злева нешта падобнае на невялічкую пуньку: сцены з жэрдзя, саламяная, грыбам, страха.
“Яблыкі восенню насыпаць, ці што?” - падумаў ён.
І адразу адчуў далёкі, упэўнены, усё нарастаючы шолах дажджу. Пры святле кароткай маланкі вырасла на фоне недалёкага лесу серабыстая сцяна, насунулася, наляцела, прыціснула ўсё вакол.
Міхал раззлаваўся на самога сябе.
“Вось і трапіў на станцыю. А казалі ж, каб заначаваў. Яно і праўда - пасля дваццаці вёрст трэба было. Але ж да станцыі заставалася толькі пяць кіламетраў. Ну вось і начуй - не ў сваякоў, а ў невядомым шалашы”.
Дождж, відаць, распачаўся на ўсю ноч.
А салома між тым размаўляла з дажджом. Над самай галавою чулася лёгкае булькаценне і сухое патрэскванне звяшкі - мышынага гарошку.
Свежы вільготны вецер уварваўся ў шалаш, і дыхаць стала так лёгка, быццам ты толькі што нарадзіўся на свет.
Салома размаўляла з дажджом.
Не, гэта ўжо не салома, гэта сапраўдная ціхая размова далятала аднекуль: відаць, з суседняй пунькі. Мяркуючы па галасах, размаўлялі дзве жанчыны: адна ў гадах, другая мо маладзейшая.
Міхал не зварухнуўся. Хай балбочуць пра свае сакрэты. Ён усё адно не пабачыць іх, і яны назаўсёды застанудца для яго незнаёмкамі, ціхімі галасамі, якія прыйшлі з цемры і ў цемры знікнуць.
- Што ж мне рабіць, цётачка? Я ж так кахаю яго...
- А ён і глядзець на цябе не хоча. Учора зноў біўся. Адзін трох хлопцаў пабіў.
- Самі вінаваты. Прыставалі да яго сябра, а той слабы хлопец.
- Што казаць, - голас пажылой раптам памякчэў, - удалы юнак, бацькавіч, але...
- Але, ваша праўда, не хоча ён на мяне глядзець. Як мне цяжка! Гляджу на яго вочы, нахабныя, сінія, дзёрзкія. Чуб - салома такая бывае, трошкі ржавая. І рот вечна смяецца. Такі ён мне прыемны.
Міхал скінуў пінжак, лёг на спіну і закурыў. А маладая вяла
далей.
- Ніколі я не думала пра гэта. Але не хачу саступаць. Хачу для яго быць... Абняў ён мяне аднойчы, выпадкова, проста так...
- Глядзі, дзеўка, - сказала пажылая, - так вось наша сястра і
гіне.
- А я і рада б загінуць, ды ён, як вецер...
Міхал ціха паўтарыў яе апошнія словы... І тут было няладнае каханне. Ды што да гэтага яму?
“Вось цякуць кроплі, - думаў ён. - І я такая самая кропля. Яны, зліваючыся, утвараюць крыніцу, раку, мора. Ім усё адно, з кім зліцца. Але мне патрэбна толькі тая кропля, адзіная, з якой мы разам нарадзіліся ў зямной глыбіні.
Галасы сціхлі - можа, таму, што вецер налятаў парывамі, хапаў, нёс, кідаў у розныя бакі завесы дажджу. Рабілася халаднавата.
А тады, паўтара месяца назад, быў такі цёплы летні дзень! І Кіеў са сваімі будынкамі, каланадамі, залатымі купаламі, здавалася, плыў кудысьці насустрач поўным, як вымя, аблокам, насустрач сонцу і цеплыні.
Каштаны разгарнулі зялёныя ветразі. На ўскраінах горада сходкі вялі ад хаты да хаты, варыўся на цаглінах абед, надуваліся ветрам, як рыбацкі сак, кашулі на вяроўках, чулася паўдзённая бойкая гаворка.
І вецер гнаў і гнаў вулкамі таполевы пух, высцілаў ім, як сівай коўдраю, зямлю. Хлапчукі кідалі ў пух запалку, і ён выбухаў, як порах, на метр у кожны бок. І адразу, за хвіліну, гэта месца зацягвалася зноў сівой покрыўкай.
Ён быў у Кіеве на экскурсіі і выпадкова забрыў у лаўру, дзе грэцкі арэшнік гладзіў твары прахожых лапчастым лісцем. У зеляніне стаяў старажытны, маленькі, як лялька, храм Спаса на Берастове. Міхал паглядзеў на яго паласатыя сцены (вузенькія, на два пальцы цагліны і слой цамянкі шырынёю ў далонь) і зайшоў у сярэдзіну, спусціўся ўніз па прыступках. Храм не вытрымаў цяжару год і, як Святагор, улез па калені ў зямлю.
У сярэдзіне храма было пуста і халаднавата, бы ў склепе. А праз акенцы віднелася гарачая, напоеная сонцам лістота. Там быў поўдзень, спякота, лянівыя крыкі пеўняў...
Было так ціха, што не хацелася ісці, і Міхал стаяў каля вельмі непрыгожага надмагільніка Юрыя Даўгарукага і думаў, што князю не пашанцавала. І помнік няважны, а тут яшчэ і саркафаг зрабілі такі, што толькі пужаць дзяцей.
- Вось дзядзька са скрынкі ўстане - ён табе!..
Ох, лепей бы не Юрый заснаваў Маскву, а хто-небудзь іншы!
Т ады не ставілі б гэтага надмагільнага саркафага.
Усе няшчасці для Міхала пачаліся з яго.
Т аму што непадалёк стаялі тры хлопцы і дзяўчына. У дзяўчыны былі моцныя, як у хлопца, ногі, а рухі такія, быццам яна гуляла ў лапту: рэзкія, спрытныя, гожыя. І галава пасаджана на шыі так, што валасы заўсёды адкінуты назад. Тварык шчыры, жважы, як у дзіцяці, і вельмі разумны. А вочы, ох, якія вочы!
Міхала толькі здзівіла, што хлопцы яе нейкія цельпукаватыя, з чорнымі, нячышчанымі пазногцямі. І глядзяць яны на яе без усялякай пачцівасці і папросту клічуць Мар’яшай.
А сам ён толькі зірнуў і адчуў, што прапаў.
Мар’яна між тым злёгку штурхнула аднаго з хлапцоў далонню ў
лоб.
- Лёвачка, Лёвачка, гэта ж трэба такі кабак на плячах мець? Шукаць трэба было.
- Ну а каб нават і адшукалі касцяк, што тады? - апраўдваўся ён. - Як даведаліся б?
- А як Яраслава пазналі? - спытала замест адказу яна.
- “Яраслаў бысць хром”, - прабасіў другі юнак, у акулярах.
- Ды яшчэ па белай пляме на чэрапе, - жвава падхапіла яна. -След мяча. Неяк і гэтага пазналі б.
І тут Міхал не вытрымаў. Страшна было нават падумаць, што дзяўчына знікне некуды - і канец. Таму ён падышоў і глухім, бы ў бочку, ненатуральным голасам спытаў:
- Прабачце, хіба дакладна невядома, дзе пахаваны князь?
- Ну так, так, - загарэлася яна. - А хіба вы не ведаеце?
У Міхала быў выгляд чалавека, які праглынуў лом.
- Не ведаю, - сказаў ён, - я толькі паляўніцтвазнавец.
- А мы археолагі, - усміхнулася яна, - зараз тут, з украінцамі разам, працуем.
- Цікавая ў вас праца, - шчыра сказаў Міхал.
- А ў вас?
- Т аксама. Але ў вас яна асаблівая: скарбы шукаць, закінутыя гарады.
Усе пырснулі. Толькі яна надзвычай уважліва глядзела на яго:
- Гэта не так прыгожа. Вы што, ніколі не бачылі раскопак?
- Не. Але вельмі хацеў бы.
- Хлопцы, - рашуча сказала яна, - бяром яго з сабой. Хочаце з
намі?
- Вельмі, - загарэўся ён.
- Тады едзем. На Борычавым Узвозе пракладалі траншэю і натрапілі на цікавыя рэчы. Нас там чакаюць.
- Горача, - заныў Лёвачка, - піва хачу. Паспеем.
- Леў Пятровіч, - яна заклала рукі за спіну, тонкія рукі з залацісг^ім пушком каля локцяў, - я думаю, з вас ніколі не выйдзе акадэмік. І не толькі акадэмік, а нават чалавек. Наш знаёмы імкнецца павысіць свой узровень, а вы... Фу, якая негасціннасць!
І ўсе паехалі. Відаць, Мар’яна была добрым завадатарам.
У трамваі Міхал сядзеў поруч з ёю і расказаў, па яе патрабаванню, аб тым, хто ён такі, ці надоўга тут (на два дні) і як палююць на лісіцу ў нары (з факстэр’ерам).
А ветрык гуляў яе валасамі, лашчыў твары ўсіх, сваволіў у лістоце каштанаў, прыгаршчамі кідаў на рукі дязўчыны залатыя плямы.
Так Міхал, нечакана для самога сябе, папаў ад саркафага на раскопкі.
Э-ех, князь, князь, што ты са мною зрабіў!
На раскопцы было вельмі пыльна і горача. Усе хлопцы працавалі ў адных трусах, і Міхала таксама прымусілі распрануцца.
Булыжнік на ўзроўні вачэй блішчаў так, што вачам было балюча. І дзівосным караблём плыў над галавою блакітны, белы і залаты Андрэеўскі сабор.
Але Міхал больш глядзеў на дзяўчыну, якая пэндзлем і гнутаю голкай вельмі старанна ачышчала ад глеістай зямлі нейкую рэч.
Усе людзі падабаліся Міхалу. І адзін тоўсты чалавек, відаць, вялікая шышка, але таксама ў трусіках, ляпаў Міхала па плячы.
Такія слаўныя хлопцы былі гэтыя археолагі!
І раптам Міхал заўважыў, яе сінія халаднаватыя вочы, узнятыя
на яго.
- Бачыце, Міхал, ёсць такія знаходкі, пра якія ніхто і дагэтуль не ведае, што гэта. Дорага дала б я, напрыклад, каб дяведяттття. што гэта такое. Але мне ніхто не скажа.
Лёвачка ў папяровай касцы (ён стаяў над траншэяй, як Банапарт) з’едліва сказаў:
- Мар’яша, абяцанне помніш?
І ўсе загулі:
- Абяцанне... Абяцанне...
- А што, - сур’ёзна сказала яна, - і сапраўды пацалавала б таго, хто б растлумачыў.
- Не спадзявайся, родненькая, - прытворна ўздыхнуў Лёвачка,
- калі будзеш чакаць тлумачэння, так і памерці табе нецалаванай.
- Пакажыце мне, - сказаў міхал і пряцягнуў руку.
Пальцы яго, калі ён браў рэч, сутыкнуліся з пальцамі Мар’яны, і ён адчуў сябе так, быццам нейкая стрэмка мякка ўвайшла ў яго сэрца, напоўніўшы хваляваннем.
У Міхала ў руках была невялічкая штучка з рога: круг, перасечаны, перпендыкулярна па плоскасці, квадратам. І ў тым і ў другім былі прабітыя невялічкія дзірачкі. Мала таго, было прасвідравана нават месца перасячэння плоскасцяў, на ўсю даўжыню.
Міхал сядзеў на кукішках і моршчыў лоб. Усе глядзелі на яго, большасць з усмешкаю.
- Кінь, Міша, - сказаў Лёвачка, - гэта галава яшчэ спатрэбіцца для вырашэння праблема аб месцы, дзе паміраюць сланы.
Кругом відны былі ўсмешкі. Белазубыя, шырокія. І яшчэ панавала цішыня.
- Ведаю, - вельмі проста адказаў Міхал.
Нехта войкнуў.
- Што? - уся падаўшыся ўперад, спытала Мар’яна.
- Жыццё дрэнна ведаеце, археолагі, - зларадна сказаў Міхал, -каб ведалі добра, дык не давялося б вам думаць, ад якой бочкі гэты шпунт.
- Не здзекуйцеся, - сказала яна. - Для нас вельмі важна. Што
гэта?
- Я ж і кажу: “шпунт”. Праўдзівей, дзіцячая цацка. Дзеці і цяпер ёю гуляюць. У некаторых вельмі глухіх вёсках Палесся. Бяруцца тры бутэлькі з гарбуза. У адной дзірка круглая, у другой - квадратная, у трэцяй - крыжападобная. І трэба зрабіць для ўсіх адзін шпунт, каб праз яго можна было няпіттття з бутэлькі. І тады робіцца такая вось фігура.
- Ну добра, - сказаў Лёвачка, - ну квадрат, ну круг. Але дзе ж тут крыж? Нешта я не разумею.
- Галава яшчэ спатрэбіцца, калі акадэмікам будзеш. Кінь, Лёва, - сказаў Міхал.
І павярнуў прадмет так, што відны былі толькі бакі плоскасцяў.
- Вось табе і крыж. І дзірка, праз якую напіцца можна.
- Ч-чорт, як гэта я не здагадаўся, - пачухаў патыліцу Лёва.
- А дзеці палескія здягадаюцца. Ды і ў старажытным Кіеве, відаць, здагадваліся. Прагрэс.
- Апошні ўдар, - адмеціў нехта і задаволена зарагатаў.
Лёвачка схіліў галаву да пляча.
- Ну хлопцы, ну хлопцы, ну Міхал! Гэта ўжо забаронена: ляжачага не б’юць.
Агульны рогат заглушыў яго словы.
А яна глядзела на Міхала здзіўленымі і сур’ёзнымі вачыма.
- Каб вы толькі ведалі, Міхал, якую вы важную справу зрабілі.
- Глупства, - сказаў ён, - проста гэтыя палескія дагэтуль не далі ніводнага археолага.
- Як ваша прозвішча?
- Дарскі.
- А што, - ціха сказала яна, - “цяцка Дарскага”. Нядрэнна гучыць. І дадала: - Знойдзены дзве шыферныя прасніцы, каралі-“лімонкі” і адна “цяцка Дарскага”. Не, Міхал, вы ўсё ж малайчына. Гэта нас бог звёў.
Лёвачка зухавата стаяў на краі траншэі, абапіраючыся на рыдлёўку. Рот да вушэй, вочы хітрыя.
- Ты зубы не загаворвай, - прыжмурыў ён адно вока, - ты абяцанне выконвай.
- І сапраўды, - сказаў хлопец у акулярах.
- Абяцанне! Абяцанне! - загулі ўсе.
Зноў вакол блішчалі зубы, асабліва белыя на запыленых сонцам абліччах.
Потым ён перавёў вочы на дзяўчыну. Яна трохі зніякавела. Абое глядзелі адно на аднаго.
- Я думаю, сказаў Міхал, - Мар’яну Юр’еўну не трэба прымушаць. І лавіць яе на слове не варта. Яна пацалуе сама - каго захоча і калі захоча. І гэта будзе цудоўны чалавек, лепшы на зямлі. Яна кепскага не абярэ.
- Брава! - сказаў таўстун.
У трусіках і чырвонай з чорным каўбойцы, ушчэнт спалены сонцям, ён нагадваў афрыканца.
- Брава! - паўтарыў ён. - У наш век заняпаду рыцарскіх адносін вельмі прыемна чуць такое. Хвалю, малады чалавек!
Урэшце, нікуды Міхал не паехаў. Ні праз два дні, ні праз тыдзень. Ён адстаў ад групы і ўвесь водпуск правёў з гэтымі людзьмі. Яны вельмі спадабаліся яму, а ён - ім. Таму што ён быў вельмі кампянейскі і просты хлопец...
Міхал павярнуўся на бок і сціснуў далонямі скроні.
“Ах, божа мой, божа мой”, - застагнаў ён.
Дождж усё шумеў і шумеў за саламянай страхою. Лёгкія подыхі ветру даносілі водар абмытай лістоты, горкі павёў палыну, востры пах мяты.
Дождж... Менавіта так дождж шумеў тады, калі яны ўдваіх хадзілі паркамі па беразе Дняпра.
Шырокія сходы царскага паляца, бела-блакітныя муры, мокрыя дрэвы, кручаны струмень фантана, агні ліхтароў у начных шатах.
Дождж мацнеў і мацнеў. Яны ледзь паспелі дябегчы да пустой ракавіны для сімфанічнага аркестра і схявяттття туды.
Слабае святло падяла на падлогу, блішчалі мокрыя рады пустых лавак. І ветрык, такі, як цяпер, патыхаў з мокрых клёнаў.
- Холадна... - здрыганулася яна.
Ён накінуў ёй на плечы свой пінжак. Пінжак спаўзаў, і яму давялося прытрымаць яго рукою. Адчуваў пад далонню яе худыя моцныя плечы. І, неспадзявана для сябе, прыгарнуў яе да грудзей.
Аднойчы Міхал бачыў дзікую казу, якая папалася ў пастку. І вочы ў той казулі былі такія, як цяпер у гэтай дзяўчыны.
Яны прасілі яго, малілі - не чапаць, пусціць яе. І ён не вытрымаў, пусціў...
Пасля яны пачалі дурэць, разыгрываць перад пустымі лаўкамі, перад мокрым паркам, у якім не было ніводнага чалавека, сцэну з нейкай пышнай трагедыі.
- Вазьміце меч, - замагільным голасам стагнаў Міхал, - і мне прабіце грудзі. Клянуся пасівелай барадой і ўсёй гарэлкай у скляпах -вы любая і ясная...
- Прытым, - смеючыся падказвала яна, я вам не веру. У рыцараў палескіх ёсць у вачах жахлівая спакуса, каварства нізкае, падсгупнасць слоў. Яны хітруюць, і яны чаруюць. Яны даверлівых дзяўчатак крадуць і ў Турцыю султанам прадаюць.
- Ну, гэта паклёп, - не вытрымаў Міхал. - Мы такія людзі, што ў нас сабакі з-пад носа хлеб крадуць. Нас саміх у Турцыю прадаць можна.
І яны зарагаталі. Дождж перастаў. Толькі дрэвы ўсё яшчэ скідалі на жвір буйныя кроплі.
Яны выйшлі ў парк. І тут, ля агароджы стадыёна, яна выпадкова дакранулася плячом да яго пляча.
Пастка замкнулася зноў. Ён абняў яе і пацалаваў у дзіцячыя прыпухлыя вусны.
- Успомніў усё ж пра маё абяцанне, - прашаптала яна. -Злапамятны ты.
Пацяклі дні. Праца, дзе яго ўжо лічылі сваім, кпіны Лёвачкі, добры і трошкі зайздросны позірк таўсіуна, дняпроўскі пляж, звон тугога мяча ў паветры. І яна, то задыханая і ружовая, з занесенай для ўдару па мячы рукой, то ціхая і пяшчотная, з адбіткам начных ліхтароў у вачах...
Аднойчы яны правялі ноч на вадзе. Проста так, селі і паехалі начным параходам.
З берагоў далятаў рэзкі голас драча, які недарэчна пераймаў цвыркуна, даносіла пахі водарасцяў і нагрэтых за дзень кіёўнікаў. Калі параход набліжаўся да берага, ясна чуліся ўсплёскі хваль аб бераг, журботныя і сонныя галасы начных птушак. Недзе далёка, па курсу парахода, гарэла нізкая сіняя зорка. Стоячы на носе парахода, яны плылі проста на яе.
- Не ведаю, сказаў Міхал,- што ў тваім сэрцы. Але маё поўнае. Мне больш нічога не трэба. Ёсць зямля, спрацаваныя мускулы, зорка і ты.
Яны ўжо ведалі, што былі першыя адно ў аднаго.
- Ты доўга будзеш кахаць мяне? - яна прынікла да яго плячом.
- Не ведаю, - проста адказаў ён.
- Чаму?
Ён маўчаў, потым сказаў не то жартам, не то сур’ёзна:
- Час смерці невядомы кожнаму з нас. Таму я і не ведаю, колькі год кахання дадзена мне...
Яны плылі і плылі... І бясконцы быў шлях да сіняй зоркі.
А потым быў світанак. Сонца выплывала з-за пяскоў і лазы левабярэжжа. І хвалі былі зеленавата-блакітныя. І на адзін кароткі момант самыя грабянцы іх успыхнулі крывавым, трывожным, а потым апельсінавым агнём, быццам там вось-вось павінен быў вынырнуть нехта прыгожы, пранікліва-пяшчотны, той, што прыносіць на зямлю вечную цеплыню і радасць...
