Сяргей Шыдлоўскі
Ірына Андрэева
ВІРЫ СВОЯ
Трагікамедыя ў трох дзеях
Дзеянне адбываецца ў 1510-х гадах у Вільні, куды пасля шматгадовых падарожжаў прыехаў у пошуках фундатараў для кнігавыдавецкай дзейнасці Францыск Скарына.
Дзейныя асобы:
Францыск Скарына, беларускі першадрукар.
Гугон, арганіст і кіраўнік школьнага тэатра ў Вільні.
Дамініка, былая няня Францыска, цяпер — віленская мяшчанка.
Маргарыта, жонка віленскага радца Юрыя Адверніка, будучая жонка
Францыска Скарыны.
Аляксандра, сяброўка Маргарыты.
Жыгімонт I, вялікі князь літоўскі.
Пан Амброзій, настаўнік.
Дзёмка, слуга Гугона.
Жаўнер.
Два царадворцы.
«Драматургі» (яны ж — першы і другі з алебардамі, калядоўшчыкі), два шкаляры, складальнікі п’есы.
Удзельнікі школьнага тэатра.
ДЗЕЯ ПЕРШАЯ
З’ява 1.
На рэпетыцыі школьнага тэатра.
На троне сядзіць фараон. Побач жэстыкулюе Прыўкрасны Іосіф. Ён час ад часу запінаецца і чухае патыліцу.
Леваруч меланхалічна пасвяцца мажныя каровы, кожную з якіх прадстаўляе па два чалавекі. Праваруч знаходзяцца худыя каровы, больш падобныя на коз. Прадстаўляюць іх па аднаму чалавеку. Худыя каровы надзвычай гарэзлівыя.
На пярэднім плане стаяць два чалавека з алебардамі.
Першы з алебардай. Маналогі Іосіфа варта было б скараціць.
Другі з алебардай. Як можна, гэта лепшае, што я напісаў. Нават Гугон мяне адзначыў!
Першы з алебардай. Ты ж бачыш, з нашага Прыўкраснага Іосіфа лаціна зыходзіць у момант, як з гуся вада. Ён будзе так запінацца і перад гледачамі.
Другі з алебардай. Можа, яму памяняцца з фараонам? Фараон — пастава важная, а слоў амаль няма.
Першы з алебардай. А раптам гэта не спадабаецца пані Маргарыце, дабрадзейцы нашай. Не ўбачым тады новых строяў.
Другі з алебардай. Хіба так, але ж памарыць трохі можна.
Першы з алебардай. Марыць — дык ужо марыць. Каб мая воля, быць Івану не Прыўкрасным Іосіфам, а гізаваць вунь у тым нягеглым статку (паказвае на худых кароў). Там бы ён быў на месцы. «Му-му» — і ўся роля.
Другі з алебардай. Не ўсё так проста. Ведаю, што многія толькі і прыходзяць сюды, каб на выбрыкі гэтых гарэз паглядзець.
Першы з алебардай. Сапраўды, памятаю аднойчы нехта дасціпны нават мех сена ім ахвяраваў як знак удзячнасці.
Другі з алебардай. Вось бачыш, нельга так рызыкаваць нашым поспехам.
Першы з алебардай. Што ж рабіць?
Другі з алебардай. Вось каб перакласці лацінскія маналогі на простую мову. Тут бы Іван не схібіў.
Першы з алебардай. Дзе ты бачыў, каб у тэатры дзею давалі на простай мове? Да таго ж і Гугон не дазволіць.
Другі з алебардай. А чаму не дазволіць? Нават Святое Пісанне на простую мову ўжо пераклалі. Дарэчы, перакладчык, палачанін Францыск Скарына, нядаўна прыехаў у Вільню. Сам яго бачыў.
Першы з алебардай. Вось яго нам і трэба сюды залучыць, каб ён дапамог пераканаць Гугона.
З’ява 2.
У хаце Дамінікі.
Францыск. Домна! Дамініка!
Дамініка. Бягу, Праня! Лячу, Пранічак!
Францыск. Як мяне толькі не называлі — Францыск, Францішак, Франак, нават Георгій. І толькі ты адна на ўсім свеце завеш мяне Пранікам.
Дамініка. Бо я цябе, салодкі, вось такім (паказвае) на руках у Полацку гушкала, рыба мая!
Францыск. (задуменна) Рыба мая… Вось таму рыбы, што плаваюць у моры і ў рэках, чуюць віры свае.
Дамініка. Я заўсёды табе казала: дзе нарадзіўся…
Францыск. … да таго месца вялікую ласку маеш.
Дамініка. …там і згадзіўся. Але ж табе не сядзіцца дома.
Францыск. Чуеш? На каго сабакі на двары брэшуць? Не пускай нікога, хачу сёння адпачыць.
Дамініка. (вярнуўшыся) Нейкія падшыванцы пра цябе пытаюцца. Адправіла іх. Сказала, што нельга такой малечы паважнага чалавека турбаваць.
Францыск. Слухай, ізноў нехта гукае.
Дамініка. (праз момант вярнуўшыся ў разгубленасці) Гэта калядоўшчыкі.
Францыск. Дык рана яшчэ калядаваць.
Дамініка. Гэта так, але не па-людскі будзе калядоўшчыкаў не пусціць.
Францыск. Хай заходзяць.
Забягаюць двое ў строях калядоўшчыкаў. Замест калядная зоркі ў руках аднаго сонейка, у другога — месяц. Яны ўтвараюць «жывую карціну», склаўшы свае знакі. Атрымліваецца скарынаўскае «сонца маладзіковае».
З’ява 3.
Ля брамкі сядзібы Маргарыты.
Аляксандра. Табе перадавалі паклоны.
Маргарыта. Ці не Ганна-краўчыха? Слухай, я такі ёй цудоўны ядваб прадала з апошняга прывозу, як ад сэрца адарвала.
Аляксандра. Мы ж дамаўляліся, што ўсе новае ты паказваеш мне першай.
Маргарыта. О, для цябе я прытрымала нешта неверагоднае. Такому пазайздросціць і Жыгімонціха.
Аляксандра. Дзякуй, сяброўка, што дазваляеш нам з каралевай перабіраць тое, што не прыдалося крывой краўчысе.
Маргарыта. Калі ёй яшчэ так пашэнціць! Яна ж абяцала справіць пацешныя строі. Майму Івану даручылі важную арацыю ў школе. Ён тлумачыць сны татарскага князька пра кароў.
Аляксандра. Вось дзе гора. Сямнаццаты год мальцу пайшоў, а ён стаіць у меху з радна і тлумачыць сны пра кароў. Па кірмашах яго вазіць збіраешся, як мядзведзя? Вось дзе гора! За матчыну спадніцу сямнаццаты год трымаецца.
Маргарыта. Ведаю наперад, што далей скажаш, і не пачынай.
Аляксандра. Не ведаеш і нават не здагадваешся. Я ж кажу, паклоны табе перадавалі.
Маргарыта. Чула ўжо, паклоны перадавалі … ад краўчыхі.
Аляксандра. Каб ад краўчыхі… Ты прысядзь, прысядзь, у нагах няма праўды.
Маргарыта. Што ты ўздумала, дагаворвай.
Аляксандра. Паклоны табе перадавалі. Нізавошта не здагадаешся. Падказаць? Той, каго ты дваццаты год чакаеш. (Устрывожана) Што ты сяброўка, я ж казала, прысядзь.
З’ява 4.
Ля брамкі.
Маргарыта. Заходзьце, шаноўны пан, на квасок.
Гугон. Хвала Езусу, пані Мальгажата. Як кажуць, in vino veritas.
Маргарыта. Што кажуць, пан Гугон?
Гугон. Я гавару, дурня вучыць — псаваць толькі.
Маргарыта. Няўжо ізноў мой Іван напракудзіў?
Гугон. Дарэмныя мітрэнгі, пані Мальгажата. Вядома, Ян не першы вучань. Але што за ліха! Першыя прыходзяць і сыходзяць, а Ян, як бы гэта сказаць, старэйшына ў нас, як-ніяк трэці год у адным класе бавіцца.
Маргарыта. Яно так, але ж сярод маленькіх ён адзін з вусамі.
Гугон. Дык жа яшчэ не з барадой, — прадстаўляць Прыўкраснага Іосіфа можа пакуль. І яму карысць — лішні раз пацвічыць сваю ролю, глядзіш, нарэшце і здасць лаціну за першы клас. І для тэатра добра: сярод першакласнікаў другога такога пагляднага вусатага маладзёна не знайсці.
Маргарыта. Дзякую на добрым слове. І я ж да Вас з усім сэрцам. Вось і пацешныя строі ўжо замовіла. Калі школе патрэбна яшчэ якая дапамога, ніколі не адмоўлю.
Гугон. Я і заходзіў, каб спытаць пра строі, бо на Каляды яны будуць нам патрэбны. А сынам такім па цяперашнім часам ганарыцца трэба. Што першыя вучні! Вунь палачанін Скарына вярнуўся, таксама быў першым вучнем. І што?
Маргарыта. Што? Кажуць, вучоным стаў.
Гугон. А яшчэ кажуць, што зрабіўся ён гусітам, ерэтыкам. O tempora, o mores!
Маргарыта. Якая морась?
Гугон. Я гавару, дурня вучыць — псаваць толькі.
ДЗЕЯ ДРУГАЯ
З’ява 5.
У хаце Дамінікі.
Францыск. Бачу, вы незвычайныя калядоўшчыкі. І падарункі вам прыгатаваны асаблівыя.
Першы калядоўшчык. Няўжо будзе марцыпанавы выспятак?
Другі калядоўшчык. Летуценнік, нас чакае два мяшочкі ледзянцовых кухталёў.
Францыск. Вось чаго няма ў мяне для вас, таго няма. Хіба адсыплю жменю показак, падсмажаных на сонцы поўдня, прыпраўленых пылам чужых дарог.
Першы калядоўшчык. Гэтыя прысмакі даспадобы паспалітаму густу, а мы, як вы адзначылі, незвычайныя калядоўшчыкі.
Францыск. Сам бачу, што даў маху. Добра, чым вы займаецеся ў вольны ад калядавання час?
Другі калядоўшчык. Калі не спім і не калядуем, то цвічым лаціну.
Францыск. Не ведаю, чым тут і дапамагчы. Апошнюю чароўную пігулку для хуткага засваення лаціны я ўжо аддаў вашаму калегу шкаляру-недарэку.
Першы калядоўшчык. Шкаляр-недарэка не наш калега. Мы лепшыя вучні па лаціне ў нашай школе.
Другі калядоўшчык. Можна нават сказаць, што наш калега — сам Плаўт.
Францыск. Дакладна, Плаўт? Не Вергілій, напрыклад, ці Цыцэрон?
Першы калядоўшчык. Вядома, Плаўт. Мы напісалі на лаціне п’есу для нашага школьнага тэатра.
Другі калядоўшчык. Так, мы драматургі. П’еса наша аб Прыўкрасным Іосіфе.
Першы калядоўшчык. Дзейныя асобы: фараон, вядома, Прыўкрасны Іосіф, самі мы граем ахоўнікаў з алебардамі. Таксама ў п’есе дзейнічае цэлы статак кароў — вось хто сапраўдныя калегі Вашага недарэкі-шкаляра. У іх на лаціне толькі адна рэпліка: «му-му».
Францыск. Чакайце, не разумею: статак кароў, шкаляры-недарэкі...
Першы калядоўшчык. Сапраўды, наша п’еса можа падацца трохі складанай.
Другі калядоўшчык. Гэта алегарычная п’еса, разумееце? Тут патрабуюцца веды біблейскай гісторыі, разуменне ўмоўнасці тэатральнай дзеі...
Першы калядоўшчык. Але гэта не мусіць Вас насцярожваць.
Францыск. Мяне насцярожваць?
Другі калядоўшчык. Ідэя п’есы мае некалькі планаў, кожны можа знайсці ў ёй нешта блізкае для сябе.
Першы калядоўшчык. Гавары ўжо прама аб каровах.
Другі калядоўшчык. Так, каровы падабаюцца амаль усім.
Першы калядоўшчык. Амаль ніхто не разумее лаціны і адпаведна на забівае галавы нашымі складанымі алегорыямі.
Другі калядоўшчык. Затое, калі каровы гізуюць — падабаецца ўсім.
Першы калядоўшчык. Гледачы дзякуюць заўжды, кажуць, што ніколі так не смяяліся.
Францыск. Ізноў вярнуліся да нашых кароў.
Першы калядоўшчык. Зразумела, гэта ўсе спрашчэнне. На мігах цэлай п’есы не перадаць. Вам трэба прыйсці да нас на рэпетыцыю.
Другі калядоўшчык. Калі ласка! Гэта будзе для нас лепшым падарункам.
З’ява 6.
На рэпетыцыі школьнага тэатра.
Гугон. Паўтараем за мной: му-у.
Хор «худых кароў» (сваволяць) Ме-е. Ме-ке-ке.
Гугон. Цяпер па чарзе, няздары. Ab ovo…
З хора кароў па чарзе даносіцца: «муа», «мяў», рэдкае «му-у».
Гугон. Што там за пачварныя гукі? Галовы адпачываюць, дык гавораць вантробы?
Ад группы назіраючых за рэпетыцыяй аддзяляецца постаць, якая набліжаецца да Гугона. Гэта Скарына.
Францыск. Вітаю Вас, шаноўны! Бачу, Ваш метад наследуе старажытным.
Гугон. (у няўцямнасці) Так, старажытныя казалі: «Homo homini lupus est». І вось перад намі пацверджанне гэтай мудрасці (паказвае на шкаляроў): ваўчары ў скуры гавяды.
Францыск. Я меў на ўвазе паходжанне слова трагедыя — «песня казлоў».
Гугон. А, казлы. Можна і так сказаць. Прыемна, што маю работу можа ацаніць сапраўдны знаўца. Аднак казлы ўсе ж анахранізм — жывёла дробная, шкадлівая, нядобранадзейная. Адсюль у нас каровы… Але ж Вы самі бачыце, з якім матэрыялам мне прыходзіцца працаваць. У лаціне яны ні бэ, ні мэ.
Францыск. Што казаць у такім разе аб гледачах? Яны лаціну калі і ведалі, то даўно ўжо забылі.
Гугон. Праўда Ваша, не ведалі, а яшчэ і забылі.
Францыск. Чаму б у такім разе не звярнуцца да простай мовы для людской карысці?
Гугон. Простая мова дадзена, каб мянціць языком, а лаціна вострыць розум. Нават, калі большасць і не разумее прамоўленага да іх, але самі ўжо гэтыя дабрародныя сугуччы адухаўляюць, вучаць пакоры, паказваюць ім, наколькі мізэрныя і недасканалыя іх глузды.
Францыск. Ці не лепш было б гэтым глуздам дадаць вартасці?
Гугон. Вучыць дурня — псаваць толькі. Як лепшы прыклад — тутэйшы Францыск Скарына.
Францыск. (стрымана) І што ж Францыск Скарына?
Гугон. Скарына перакладае Святое Пісанне на простую мову для народа паспалітага. А дзе тыя школы, у якіх народ паспаліты навучаць чытаць на простай мове?
Францыск. (аптымістычна) Бракуе школ, вось і пачнём з тэатра.
Гугон. І жартам сцеражыцеся выказваць падобныя думкі.
Францыск. У некаторых тэатрах простая мова гучыць. Хай толькі і ў перапынках паміж дзеямі. Ерасі ў гэтым не бачаць.
Гугон. І што ж там гучыць? Дурныя казкі аб тым, як мужык купіў на базары замест чорнага пеўня белага зайца?
Францыск. Хоць бы і так.
Гугон. Гэта ж дурнота.
Францыск. Гэта аб дурноце.
Гугон. Не, гэта менавіта дурнота. Дзе Вы бачылі такога ёлупня, які б зблытаў чорнага пеўня з белым зайцам?
Францыск. Чаго на свеце не здараецца.
З’ява 7.
У хаце Домны.
Францыск. Прыгожыя ў цябе, Домна, мушкеты ў вазонах. А тут што за траўкі?
Домна. Гэта мой хатні аптэчны агарод, зёлкі розныя карысныя.
Францыск. А ці ёсць у цябе зёлка, каб вылечыць разбітае сэрца?
Домна. Жаночае ці мужчынскае?
Францыск. Жаночае.
Домна. Ад гэтага няма зёлак, рыба мая.
Францыск. Што ж рабіць?
Домна. Любіць.
Францыск. А для мужчынскага сэрца ці ёсць лекі?
Домна. О, ёсць і многа. Вось, напрыклад, жабер-трава дазваляе дыхаць пад вадой. Лечыць разбітае сэрца любога валацугі, аматара вандраванняў. Ці яшчэ разрыў-трава. Разрывае жалеза, любыя кайданы. Яна дапаможа воіну...
Францыск. Дзякуй, не прадаўжай… Што, і лебяда — лячэбная зёлка?
Домна. Лебяда? Гэта пустазелле само вырасла, не дагледзела. Трэба вырваць і выкінуць.
Францыск. Не спяшайся. І ад лебяды бывае карысць людзям. Ці гэта заўтра кірмаш?
Домна. Так, збіралася пайсці са сваімі зёлкамі.
Францыск. Арганіста Гугона ведаеш?
Домна. Пацешны панок, многія яго ведаюць.
Францыск. А ён цябе?
Домна. Такія, як я, для яго ўсе на адзін твар.
Францыск. Значыць, не ведае. Гэта добра.
З’ява 8.
На гарадскім рынку.
Гугон ідзе ўздоўж гандлёвых радоў. Часам спыняецца і прыцэньваецца.
Домна. (убачыўшы Гугона) Каму пятрушкі? З каралеўскага стала ў народ яна пайшла. Забіраем пятрушку! Ах, карысная прыпраўка, хоць і рэдкая ў нас траўка! (звяртаецца да Гугона) Панок, не прамінай, першаму пакупніку зніжка!
Гугон. (падслепавата мружыцца) Зусім здурэла, баба, лебяду прадаеш
(смяецца).
Домна. Прыгледзься лепш, рыба мая! Вось так трымай (паказвае). Цяпер бачыш?
Гугон. Што?
Домна. Вось і скажы, што ты бачыш?
Гугон. Лебяду, толькі ў профіль.
Домна. (з асуджэннем) Хама-нявернік! (раптам энергічна) А ну павярні галаву! Глядзі ж ты! (усплёсквае рукамі).
Гугон. (з павярнутай галавой, занепакоены) Што там?
Домна. Дужа ты, бацюхна, на Жыгімонта падобны, вось калі галаву так табе павярнуць (паварочвае яму галаву ў профіль). Рыхтык кароль, такі ж насаценькі, усе кропелькі падабраў.
Гугон. (сціпла пасміхаючыся). Усе дабрародныя людзі, баба, ад аднаго кораня ідуць.
Домна. Ад якога ж такога кораня?
Гугон. Генеалагічнага.
Домна. Я кабета невучоная, такое і не выгавару. Скажы прама, якога кораня. Хрэна ці што?
Гугон. (злосна) Якога хрэна ты мне зубы загаворваеш?
Домна. Хачу давесці, што хоць ты на Жыгімонта і падобны, але не кароль.
Гугон. (разважліва) Шляхціц на загродзе роўны ваяводзе. Але з пункту гледжання фармальнай логікі твая рацыя.
Домна. (згодна ківае галавой) Так і лебяда, хачу сказаць, пятрушка, на што б не паходзіла, усё адно застаецца пятрушкай.
Гугон. З’ еш яе сама.
Домна. Не па Юрку шапка. Хто я такая, панок, каб гэтай травой карміцца.
Гугон. Чым жа такім асаблівая лебяда твая?
Домна. (з уздыхам) Пятрушка гэта, а па-вучонаму — петрунэля. Яе сама каралева Бона з чужаземшчыны сваёй у вазоне прывезла, як замуж выходзіла. Яе ўжо і мамкі адгаворвалі, каб людзей не смяшыла са сваім гаршком. А яна ўперлася, і ні ў якую. Без пятрушкі, маўляў, не паеду. Так
