Я й сам раней ня ведаў, што такое сынопсіс, і ўпершыню пачуў пра яго ад Б. Паляўніка, калі той, лагодна пасьмейваючыся, гартаў мае запісы. «Ня ўмееш апавядаць складна і па парадку, дык напішы хоць караценькае тлумачэньне, прадмоўку. А то ўсё зблытана, пераблытана, нічога не зразумела. Уступчык. Каб я адчыняў і адразу разумеў, што ў цябе ў галаве. Што спачатку ты ўцёк, а ў канцы цябе злавілі. А пасярэдзіне ты хаваесься і ўспамінаеш сваё жыцьцё: ад маленства і дагэтуль. Успамінаеш і робіш высновы. І што ты ўсьвядоміў сваю няправасьць і дурную капрызнасьць, засаромеўся, і зрабіўся ціхі і паслухмяны». Ён пакашліваў і абкусваў нажнічкамі задзірыны вакол пазногцяў. «І ты павінны пазначыць галоўную думку. Хай не аканчальна, але хаця б напрамачак. Га?» «Я – пераможца». «Пераможца? Ты?» «Так. У канцы я перамагу». Ён па-добраму засьмяяўся і загадаў прынесьці нам яшчэ гарбаты і коржыкаў; ён увасабляў непахіснасьць і непарушнасьць. Што ж, у тыя гадзіны фінал яшчэ не надышоў, хоць ужо нарастаў на гарызонце велічным навальнічным фронтам, прабліскваючы яснай ісьцінай: той, хто злосны й хлусьлівы, жорстка паплаціцца; той, хто чысты й адважны, зьведае асалоду трыюмфу. І зараз, нанава пацьвердзіўшы ўсе пастуляты сваёю ўласнай гісторыяй, я лічу за магчымае абвясьціць ня толькі галоўную думку, але й галоўнае папярэджаньне, адрасаванае ўсім несправядлівым і недальнабачным ганіцелям: збойцеся! Кіньце задуманае, пакуль яшчэ ня позна – альбо будзеце бязьлітасна зрынутыя!
Але вернемся да сынопсісу. Апавяданьне выкладаецца ціхімі сьціплымі кавалкамі, праз нэрвовасьці жыцьця пісанымі ў розную часіну сутак і не заўсёды ў належных умовах, аднак кожны кавалак мае нязьменную мэту: навучыць, наставіць і накіраваць; ці хаця б не нашкодзіць. Іншаму пэданту мае кавалкі могуць падацца ня вельмі сувязнымі, празьмерна разрозьненымі і ня складнікамі суцэлага; таму я, каб папярэдзіць падобнае ўражаньне, распавяду ўвесь сюжэт наўпрост зараз. Калі я быў яшчэ зусім маленькі, як той вядомы «крэольчык», мае бацькі, даволі нядбайна жадаючы мне дабра, выправілі мяне на вучэньне ў адну падазроную ўстанову, якая заканамерна аказалася ня чым іншым, як змрочнымі падземнымі сутарэньнямі, логавам злавесных праграмароў. Трывала перажываючы нягоды і пазбаўленьні, нястомна гартуючыся духам і воляй, праз шмат гадоў я, падобна графу Монтэ-Крыста, вырваўся зь цямніцы; але ў адрозьненьне ад апошняга быў вымушаны ўцякаць і хавацца. І ў засьценках, і ў туляньнях мне дапамагалі ня страціць надзею і не зламацца толькі ўспаміны пра бясхмарнае дзяцінства, поўнае радасьці, і залацістае пасьпяваньне – вось вам і сувязь. Калі ж нягоднікі нагналі і схапілі мяне, і паспрабавалі пазбавіць мяне маёй унутранае радзімы, я з гогатам раскідаў і прабадаў іх, як ураган раскідае бульбяныя ачысткі, а меч Фрыдрыха Барбаросы прабадае якія-небудзь нясьвежыя вафэльныя сурвэткі. Мяркую, далейшыя тлумачэньні залішнія.
Я ўцякаў імкліва, нястрымна – зайцам праз капусныя гароды, белай падпалухай над тынам, дзікім кабаном па канавах.
Яны – цяжкімі чобатамі за сьпіной. Саплі таўстымі насамі, зрэдку ўзрыквалі:
– Стой, Ролю! Стой, падлюга! Трымай яго. Стой, кандом! Мярзотнік.
Цераз скрыжаваньні на чырвоны, вужакай паміж грузавікамі й газэлямі, лёгкай віхурай па водаканалах.
– Сыдзе, паскуда. Стой, каму кажу! Стой, нягоднік.
Піх! Пах! Пістоны. Падціскаю вушы, ныраю ў пад'езд, у чорны ход, у калідор, хаваюся ля ваконных кратаў.
Рассыпаліся па дварох. Адзін пасунуўся сюды: гулкія абцасы на лесьвіцы, рып дзьвярэй – азызлы бляндын зь вечна тлустымі валасамі.
– Выходзь па-добраму! Выходзь, горай будзе. Гэй, Ролю?
Я – ціхутка, на падаконьніку, нябачны воку боцік-уцякач. Глядзіць праз маю галаву ўніз, на мінакоў.
Калі мне споўнілася чатыры гады, мама з татам задумаліся, куды мяне аддаць. Тата схадзіў на станцыю, прынёс газэту з аб'явамі. Яны сядзелі ўсутыч на ўслончыку ля брамы і ўчытваліся – мама ў паркалёвым сарафане, тата ў кавэркотавым каптане, зусім маладыя. Тычыліся каленямі. Я езьдзіў побач на трохколавым ровары з понажамі, у маленечкіх сандалях. Рыпелі палавіны, падварочваліся палавікі. Мама з татам пілі чай з самавара, упрыкуску. Сахарочак салодкі-салодкі, каменны. Не кусай, а смакчы.
– Глядзі, якія вочкі блакітныя! Можа ў сувораўскае?
– Ну не! Раджала-раджала, а потым на вайне заб'юць!
Аб'яваў шмат, і ўсе каляровыя: аддайце вашых дзетак у рамеснае на фрэзэроўку, у манастыр на іканапіс, у хор на сьпевы, у інстытут на геадэзію, у піянэрлягер на лета.
– Глядзі, у рэклямныя боты бяруць! Га?
– Рэкляма – справа добрая.
У суботу апоўдні прыйшоў рэклямар-залучальнік – чалавек сур'ёзны, упэўнены, у чырвонай кашулі і скураным картузе, крыху цыганаваты.
– Вось гэтага? Дарослы малец! Самы час да працы прыахвочваць. Хадзітка сюды, – ён працягнуў мне цукерку ў залатым фанціку.
– Ці доўга навучаеце? Ці дорага бераце? – пытаўся тата.
– Вучыцца будзе да чатырнаццаці гадоў. Потым на вольныя выпускаем. Штогод бярэм мяшок пшаніцы, тры курачкі дый рубель срэбрам. Нядорага гэта, зямляк. Ці дровамі, калі хочаш.
– А ці праўду кажуць, што цела ягонае зямное вы сабе забіраеце? – мама нэрвова мяла фартух.
– Што вы, матухна! Забабоны старой жоны. Мы дзетак віртуалізуем, сумленна й навукова, усё як мае быць. Бот – прафэсія станавітая.
– Ці мажліва? Ані ручак, ані ножак у сыночка!
– Дык на што яны? Ручкі з ножкамі паламаць нядоўга. Вось, калі ласка, паглядзіце, – і ён адцягнуў каўнер, дэманструючы жахлівую блізну. – Збойцы напалі! Ледзь жывы застаўся. А калі ты бот, дык заўсёды ў поўнай бясьпецы. Хадзі сабе ды паплёўвай. Праўду кажу!
Яны з татам закурылі, а я, сьціскаючы ў кішэні фанцік, наблізіўся й крадком крануў дзядзьку за чырвоны рукаў.
– На сёньня дык гэта самае бойкае рамяство, ужо паверце. Лепей ня знойдзеце! Як сыр у масьле катацца будзе, – і ён далікатна выпусьціў тытунёвы струмень уніз, паміж каленяў.
– Дык ты яго наўпрост зараз забярэш?
– Куды мне яго зараз! Мне яшчэ ў сто месцаў трэба. У канцы жніўня прывозьце.
У жніўні таце прыйшла позва, і ён прыбыў на раённы ваенкамат, з тугім вузельчыкам за плячом.
Крывы й хмурны маёр з врунгелеўскім шнарам на шчацэ агледзеў яго у ўвесь фрунт, прызнаў прыдатным да страявой і спытаў строга:
– Дык ты з інтэлігентаў, ці як?
– Ніяк не, таварыш маёр!
– Хлусіш. На мысе напісана. Нукася пакажы, што ў вузельчыку.
Што было рабіць? Паказаў: тамок Рыльке, дысок Шнітке, альбом Айвазоўскага.
– Ат ты, кулацкі сынок. У гарбат яго!
Потым тата ніколі не распавядаў, што такое гарбат. Было зразумела, што гэта батальён – але які? Ці то гарадзкі, ці то горны, ці то гарбаты, ці то чайны? Замест адказу на пытаньні тата ўставаў з фатэля, выпінаў грудзі, супіў бровы і маршыраваў на месцы, аддаючы чэсьць кудысьці ўлева ўверх; потым паступова зьдзімаўся, добрыўся і пачынаў успамінаць, як ён сустрэў маму.
Тата расказваў, што сустрэў маму ў чыстым полі: яна стаяла пасярод сініх васільковых прастораў і, раскінуўшы рукі насустрач сонцу, сьпявала Песьню пра зямлю Малера. Ейны голас быў такі моцны, а скулы такія высокія, а стан такі тонкі – што агаломшаны тата ня мог паварушыцца. Зь неймавернай намогаю адрываючы ногі ад зямлі, ён пачаў рабіць крокі, а вецер разьвяваў ейную сукенку так плыўна, а ейная каса была такая тоўстая... Ён адольваў прыцягненьне, ён змагаўся з самою зямлёй, з суцэльнай велізарнаю плянэтай – і перамагаў, і набліжаўся! А ейны позірк быў такі ясны, што паветра сьвятлела. Ён нястомна штурхаў зямлю назад і назад, але зямля круцілася яму насуперак, не пускала, адносіла прэч. І тады ён кінуўся рукамі наперад і ўніз, і пабег як воўк, як конь, але не пасьпяваў, не дасягаў, і тады ён скокнуў, успыхнуў, паляцеў сокалам. І тады яна ўбачыла яго, і глядзела, не адрываючыся, і ён ляцеў па погляду, як па прамяню, і зямля ўжо не магла перашкодзіць.
Калі тата прыйшоў у радзільню, з букетам чырвоных гербэраў, шакалядкай і ролтанам, яго адразу на парозе паведамілі, што парадзісе ўсе забараняецца – каб пазьбегнуць небясьпечных аляргіяў. Прыйшлося аддаць мэдсястрыцы. Але мала таго – мама аб'явіла, што хоча назваць мяне Лоэнгрын. Дакладней, пакуль што яшчэ не аб'явіла, а пралепятала – Лоэнгрын!.. Паклаўшы сваю лёгкую далоньку на ягоную смуглую далоню. Тата запрацівіўся – у пасьляваенны час нямецкія імёны былі, мякка кажучы, нямодныя. Тады мама ўжо аб'явіла:
– Так! Лоэнгрын. Ці Тангейзэр! Ці, на благі канец, Парсыфаль. І маўчы. І чуць ані пра што іншае не хачу.
– Дык ты толькі ўяві, родная, як гэта гучыць – Лоэнгрын Сяргеевіч! – пачаў быў выкручвацца тата. – Недарэчна ж! Давай мо Леанідам? Леанід – амаль што Лоэнгрын, але бяз гэтага ганебнага вагнэрыянства.
Мама расплакалася і сказала, што рыцарства й рамантыка чужыя тату, што тата – сухар і цынік. Але тата паказаў цьвёрдасьць, абцягнуў гімнасьцёрку:
– Не бываць гэтаму! Каб у мяне, у франтавіка, першынец з гэткім імём? – ляснуў кулаком па камоду. – Ня дзеля таго я ў акопах прухнуў, ня дзеля таго кроў праліваў, каб сына майго фашыстам дражнілі!
– Ты!.. Ты... чэрствы чалавек! Ты... пачвара! І нават кветак ня здолеў прынесьці!
А мэдсястрыца, так як тут, прапанавала кампраміс: назваць немаўлятку Ролянд. Гучна, адважна, але па-француску. Глядзіце, якія ў яго шчочкі – сапраўдны Нястрымны Ролянд! А пакуль малы, можна клікаць Ролю. Мама зазьзяла: дзякую, мілая сястрычка! Ролянд – гэта яшчэ лепей чымся Лоэнгрын! Так, хані? І паглядала на тату ласкава, прасьветленымі вачыма. А ў таты нат сьлёзы набраклі – якое добрае імя! Французы – яны ж саюзьнікі. І наогул ён усё францускае любіў. Рэмбо, Рэнуар, Рамэн Ролян.
Мне запомнілася, як шчасьлівы тата нёс мяне дадому, казытаў вусамі, як паказваў мне мой пакоік, і як у той жа дзень падараваў ножык – маленькі, але сапраўдны вайсковы, з пахам сталі.
Па раніцах, калі сонейка ўжо падымалася, пад нашымі вокнамі раздаваліся крыкі гандляроў і рамесьнікаў. Малако! Малако! Масла! Запраўка нажоў і нажніцаў! Агуркі! Агуркі! Хамуты й вупраж! Боты! Боты! Старыя тэлефоны! І чаго толькі яшчэ не прапаноўвалі, калі бадзёрымі галасамі, калі заспанымі. Матэматыка! Італьянская літаратура! Псыхалёгія! Псыхалёгія! Аднойчы тата з нудоты выйшаў на ганак і паклікаў гэткага: гэй ты, хадзі сюды.
