Патрыятычнае памкненне беларускіх навукоўцаў далучыць у 70 – 80-я гг. да кантэксту нацыянальнай культуры багатую іншамоўную спадчыну супала з аналагічнымі дзеяннямі літоўскіх і ўкраінскіх вучоных, а таксама з агульнасаюзнай зацікаўленасцю філолагаў праблемамі полілінгвізму ў літаратурнай творчасці (Многоязычие 1981).

Першымі павяртанцамі на Радзіму сталі новалацінскія паэты эпохі Адраджэння Я. Вісліцкі і М. Гусоўскі. Лацінская мова, як мова агульнаеўрапейская, універсальная не стварала праблем з нацыянальнай ідэнтэфікацыяй аўтара, вызначальнымі рабілася ягонае паходжанне і змест твораў. Менавіта таму лацінская частка шматмоўнай спадчыны Беларусі у першую чаргу прыцягнула ўвагу беларускіх літаратуразнаўцаў: у 70 – 80-я гг. з’явіліся даследаванні В. Дарашкевіча, Я. Парэцкага, У. Калесніка. Станоўчую ролю адыграў аўтарытэт рускага вучонага І. М. Галянішчава-Кутузава, які адным з першых узняў пытанне аб прыналежнасці творчасці Я. Вісліцкага і М. Гусоўскага да ўсходнеславянскіх літаратур (Голенищев-Кутузов 1963). Важнае значэнне мела з’яўленне ў 1969 г. перакладу Я. Семяжона “Песні пра зубра” М. Гусоўскага на беларускую мову, які адкрыў паэму для шырокага кола чытачоў, даў пачатак новаму этапу ў вывучэнні твора і спрыяў з’яўленню перакладаў У. Шатона і Н. Арсенневай (на жаль, іншыя творы М. Гусоўскага, перакладзеныя пазней на беларускую мову Я. Парэцкім і Ю. Свіркам, не выклікалі зацікаўленасці ні ў даследчыкаў, ні ў чытачоў). У 1997 г. Ж. Некрашэвіч апублікавала пераклад паэмы Я. Вісліцкага “Пруская вайна”. Некалькі вершаў М. Карыцкага і Ф. Князніна пераклаў на беларускую мову А. Жлутка, ён жа з’яўляецца аўтарам дысертацыйнага даследавання пра лацінскую паэзію Беларусі XVIII ст.

Польскамоўная літаратура Беларусі – у асноўным, ХІХ ст.— прыцягвала да сябе ўвагу даследчыкаў ужо ў 50 – 60-я гг. (артыкулы і кнігі М. Ларчанкі, , А. Кляўчэні, Л. Мірачыцкага, С. Майхровіча, А. Лойкі, С. Александровіча, А. Мальдзіса), але ў адпаведнасці з духам часу спадчына пісьменнікаў, якія жылі на Беларусі, а свае творы пісалі па-польску, вывучалася ў кампаратывісцкім альбо краязнаўчым рэчышчы. Пытанне аб непасрэднай прыналежнасці такіх аўтараў да беларускай літаратуры не ставілася (адсюль характэрныя назвы тагачасных прац: “Старонкі братняй дружбы”, “Творчае пабрацімства” і інш.). Новы этап ў вывучэнні польскамоўнай літаратуры Беларусі пачаўся напрыканцы 70-х гг., і зноў асабліва плённа працавалі даследчыкі літаратуры ХІХ ст., пра што сведчаць кнігі У. Мархеля і К. Цвіркі, артыкулы І. Багдановіч, Л. Тарасюк і М. Хаўстовіча, выданне твораў А. Міцкевіча, Я. Чачота, Я. Баршчэўскага, У. Сыракомлі і змястоўнай анталогіі “Раса нябёсаў на зямлі тутэйшай. Беларуская польскамоўная паэзія ХІХ ст.” (1998). Калі ў 60 – 70-я гг. айчынныя літаратуразнаўцы ва ўмовах савецкай цэнзуры аргументавалі сваю цікавасць да творчасці Я. Чачота, Я. Баршчэўскага, У. Сыракомлі, В. Каратынскага наяўнасцю асобных беларускіх вершаў у іхняй спадчыне, то ў 80 – 90-я гг. да беларускай літаратуры ХІХ ст. без сумневу залічваюцца ўжо Т. Зан, Ю. Корсак, А. Грот-Спасоўскі, Т. Лада-Заблоцкі, якія пісалі выключна па-польску. Замест ранейшых азначэнняў “польская літаратура Беларусі”, “польска-беларуская літаратура” сталі актыўна ўжывацца паняцці “польскамоўная плынь у беларускай літаратуры” і “беларуская польскамоўная літаратура” (Мархель 1997: 3 - 45). Не аспрэчваючы правамернасці ўжывання гэтых паняццяў, заўважым толькі, што паняцце “польскамоўная літаратура Беларусі” – больш аб’ектыўнае і прыдатнае ў міжнародным аспекце даследаванняў, таму мы і карыстаемся ім у нашай манаграфіі.

Значна менш даследавана польскамоўная спадчына Беларусі XVI – XVIII cтст. Адзінай працай, у якой комплексна разглядаецца польскамоўная літаратура Барока і Асветніцтва, з’яўляецца кніга А. Мальдзіса “На скрыжаванні славянскіх традыцый: Літаратура Беларусі пераходнага перыяду (другая палавіна XVII - XVIII стст.) (1980), якая прыкметна пашырыла далягляды беларускага літаратуразнаўства. На сумежжы зацікаўленняў гісторыка і філолага ўзнікла кніга А. Мальдзіса “Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII cтагоддзя: Нарысы быту і звычаяў” (1982). У 90-я гг. на старонках часопісаў і ў зборніках пачалі з’яўляцца пераклады польскамоўных дыярыушаў і мемуараў XVI – XVIII стст., выкананыя В. Арэшкам, В. Таранеўскім, С. Шупам, асобнай кнігай выйшлі “Авантуры майго жыцця” С. Пільштыновай-Русецкай у перакладзе М. Хаўстовіча. Польскамоўныя прадмовы і пасляслоўі паслядоўнікаў Ф. Скарыны выдадзены У. Кароткім; У. Кароткі ды І. Саверчанка плённа даследуюць шматмоўную рэлігійна-палемічную літаратуру Беларусі XVI – XVII cтст. У апошні час прыцягнула да сябе ўвагу беларускіх даследчыкаў польскамоўная драматургічная спадчына Ф. У. Радзівіл, пра што сведчаць пераклады А. Вольскага, В. Арэшкі, Н. Русецкай, дысертацыйнае даследаванне Ж. Некрашэвіч “Драматургія Ф. У. Радзівіл” (1999). Шэраг польскамоўных драматургічных твораў разгледжаны ў кнізе тэатразнаўцы Г. Барышава “Театральная культура Белоруссии XVIII века” (1992).

Фармаванне погляду на беларускую літаратуру XVI – XVIII стст. як на літаратуру полілінгвістычную з’явілася важнейшым дасягненням беларускай філалагічнай навукі ў 70 – 80-х гг., а ў 80 – 90-х гг. вывучэнне лацінамоўнай і польскамоўнай спадчыны сталася адным з найбольш перспектыўных накірункаў развіцця айчыннага літаратуразнаўства.

Праблема палягае ў тым, што тэмпы засваення шматмоўнай спадчыны XVI XVIII cтст. – надзвычай марудныя: і ў параўнанні з даробкам спецыялістаў па літаратуры ХІХ ст., і на фоне дасягненняў польскіх, літоўскіх і ўкраінскіх вучоных. Дэкларатыўна абвясціўшы “сваёй” іншамоўную спадчыну далёкіх эпох, тэарэтычна далучыўшы яе да нацыянальнай культуры, мы пакуль што не толькі грунтоўна не даследавалі яе, але нават не ўсю сабралі і не поўнасцю прачыталі. У гэтай сітуацыі недарэчна выглядаюць падручнікі па гісторыі беларускай літаратуры старажытнага перыяду, у якіх агульныя заканамернасці літаратурнага развіцця вызначаюцца на падставе знаёмства з 30-40 працэнтамі ад агульнай колькасці твораў. У чацвёртым выданні падручніка “Гісторыя беларускай літаратуры. Старажытны перыяд” (1998), ягоныя рэдактары М. Лазарук і А. Семяновіч не выкарысталі нават тыя нешматлікія даследаванні полілінгвістычнай літаратуры, якія з’явіліся на працягу апошніх дзесяці гадоў. Па гэтай самай прычыне цяжка сёння стварыць грунтоўную акадэмічную гісторыю беларускай літаратуры ХІІ – XVIII стст.; узнікненню такой працы мусіць папярэднічаць напісанне шэрагу манаграфій пра асобных пісьменнікаў і пра некаторыя жанры, падрыхтоўка комплексных даследаванняў пра літаратуру розных эпох: Сярэднявечча, Рэнесансу, Барока, Асветніцтва.

Ужо для самога А. Мальдзіса ў 1980 г. было відавочна, што многія аўтары, якія згадваюцца ў ягонай кнізе “На скрыжаванні славянскіх традыцый...”, заслугоўваюць асобных манагарафій (Д. Набароўскі, А. Нарушэвіч, Ф. Князнін, Ю. Нямцэвіч ды інш.). Але манаграфіі пра гэтых аўтараў з’явіліся пакуль што толькі ў Польшчы і, прыкладам, даследаванне А. Наварэцкага пра паэзію Я. Бакі (Nawarecki 1991), якому А. Мальдзіс прысвяціў усяго адзін сказ, большае па аб’ёме, чым праца беларускага вучонага пра літаратуру двух стагоддзяў.