Вершы
Я з той краіны...
Я з той краіны, дзе рвуцца з долу
Тугія стрэлы хвой карабельных,
Дзе, белагрудыя, над вадою
Стаяць бярозы, як каралевы.
Там пушчы — заблудзішся.
Толькі па зорах.
Па сцежках зубрыных знойдзеш дарогу.
У рэках сонных, у цёплых азёрах
Там ходзяць i сёння акунь ды стронга.
Я з той краіны, дзе ўранні жанчыны
Браць лён ідуць як адна, хаўрусам.
Глядзі ды любуйся: воч золак сіні
Ды рэчкай з-пад хуст —
валасы бела-русыя.
А хлопцы там — сокалы.
Дзень у хлопцаў —
На зрубах звонкіх, на дрогкіх машынах,
А вечар — над ручкі вядуць да варотцаў
Пявучых сябровак сваіх з вечарынак.
Я з той краіны, што ў век беспрасветны
Ясны прамень нарадзіла — Скарыну
I песню для славы дала сусветнай
Адаму Міцкевічу — роднаму сыну.
З краіны, дзе Каліноўскага слова
Лес віл ды кос на цара ўздымала,
Дзе голасам чыстым у час суровы
Зваў з цемры люд свой Янка Купала.
Я з той краіны, што мужна сустрэла
Браню прышэльца ў дні грозныя тыя,
Што ўся — ад неба да неба — гарэла,
Як свечка, тысячаю Хатыняў.
Там месца нідзе не знаходзілі каты
Ад куль партызанскіх i ад гранатаў,
Былі ў партызанах там дрэвы i хаты,
Была ў партызанах сама зямля там.
Я з той краіны, што кранаў рукамі
Узнесла з руін гарады, як вясёлкі,
Што гуслямі новымі — правадамі
Абвесіла ўсе бальшакі i прасёлкі.
Разносяць па свеце краіны той славу
Асілкі-БелАЗы — шырокі канвеер!
Краіны той голас высокі па праву
Гучыць паміж роўных на ўсіх асамблеях!
Я з той краіны, дзе ліпень купае
Зару ўсю ноч у ставах птушыных
I дзе стагоддзі агнёў купалля,
Чырванакрылых, не патушылі,
Дзе песню новую да небакраю
Нясе маладосць па шляхах вясновых
I плешча мора — вечна жывая,
Мая беларуская звонкая мова!
* * *
Mae землякі —
людзі не гаваркія.
Здаўна пра ix кажуць:
на словы скупыя.
Ды мне яны
шмат пра сябе гавораць
Сваімі жытамі,
якім не ўстаіцца ніяк ля небасхілаў Асінава
(каласоў шматгаловае веча!);
Волатамі-стагамі,
што да вясны наваколле духмяняць
(сабралі ў ix косы ўвесь луг казяльцовы!):
Слуцкімі бэрамі срэбралістымі,
дзе сонца збірае мёд
у пладоў яснабокіх скарбонкі;
Дамамі з узорнымі ліштвамі,
дзе, вылецеўшы з-пад разца гаспадара,
паселі навечна — дзюба да дзюбы —
галубоў неразлучныя пары.
Расказваюць мне землякі
пра сябе красамоўна
Вяргінямі ды півонямі,
што ўсё лета гараць пад вакном
на высокіх сцяблінах (што паходні!);
Ахапкамі маю,
якім харошаць на свята ганкі i вуліцы
(пахне ўся вёска тады бярозкамі ды аерам).
Пра сябе землякі
мне вельмі шмат гавораць
Нават тады, як маўчаць,
Ідучы, прыгорбіўшы плечы,
За труною свайго вяскоўца,
З якім увесь век аралі i сеялі,
Гулялі ўлазіны i вяселлі,
Спявалі i плакалі...
Маім землякам
Пеў ранак.
Ліп прывулічных сям'я
Паціху ліст пад ногі церушыла.
Птах пакідаў гняздо.
Быў гэтым птахам я.
Пара, пара:
цягнулі ў вырай крылы!
Былі са мной
усе мае гады,
Якія тут, па ржэўніку ды стружках,
Прабеглі па чарзе
i назаўжды
Застылі ў сцежках,
нібы ў кінастужках.
Крані —
i загайдаюцца ў двары
Арэлі ў памяці, як на экране,
Ад нашых пятак
жарабкі з гары
Рвануцца —
не ўтрымаеш на аркане...
Ды не пра гэта думалася мне.
Калі далей ад нашай хаты крочыў,
Усё выразней чуў я на спіне
Задуманыя
мацерыны вочы.
. . . . . . . . . . .
Згарала ноч на свеце без пары,
І сон дашчэнту кулямёты рвалі.
Віселі скрозь
пажараў ліхтары,
I кулі
калыханкі нам спявалі.
Мы ў вёсачцы — балотным астраўку,—
Нібы зайцы загнаныя,
сядзелі.
Між іскраў,
сполахаў,
між гэтых куль
Жылі пад зорамі
адной надзеяй.
Ішла вясна тым часам з балатоў,
Усё да зерня вымеўшы з каморкі.
Было ж у маці —
нашых пяць ратоў,
Якім
так абяцанкі ўсе агорклі!
Адна ў пас мара шчырая была:
Знайсці б дзе хлеба чэрствага —
хоць трошкі.
Малыя пальчыкі з пазоў стала
Даўно павыкалуплівалі крошкі.
На ўслоне дзежка, што карміла нас,
Даўно ўжо закарэла, нібы камень,
І мы дарэмна — у каторы раз! —
Глядзелі ў печ
галоднымі вачамі.
Усё немец выбраў — яйка, млека, шпэк,
Усё выграб прагавітай пяцярнёю.
Як у сваё, ён лазіў у засек,
Пакінуўшы нам
сцены з парахнёю.
За тое, што усё ж вясной крутой
Мы не папухлі,
дзякуй табе, шчаўе!
Уратавала нас
ты з «пышкай» той,
Што ў полі мы знаходзілі,
як шчасце!
I вось
(якраз у шчаўі мы былі)
Данёс «ура!»
нам вецер да балотца.
О як мы беглі —
па раллі, галлі —
Да зорачкі,
што ззяла на пілотцы!
Мы аж не верылі,
што ўжо i след
Прастыў той немчуры
i што шырока
Перад вачамі расхінула свет
Маленечкая зорачка
навокал.
А скрозь яшчэ гарэнілі дымы,
На печышчах садзіліся вароны.
І доўга выздараўлівалі мы
Ад той вайны —
жахлівейшай хваробы.
Хоць зарабляла маці працадні,
Хоць на жніве да вечара пацела.
Ды толькі замест хлеба
дзень пры дні
Нам палачкі насіла
на паперы.
Мы тыя палачкі
і так, і сяк
Круцілі
i, хоць ад бясхлеб'я млелі,
Ды што не прыдумлялі,
аніяк
Ix, выбачайце,
есці ўсё ж не ўмелі.
Шукалі мы па ржышчы каласка,
Альбо,
сабраўшы малачаю горку,
Зноў — кожны дзень — чакалі малака
Ад цёлкі,
што падбрыквала ў падворку.
Зноў суцяшала маці нас дарма
I ўсё, што здабывала дзе знячэўку,
Заўжды нам аддавала,
а сама
Хадзіла так —
аж высахла ўся ў шчэпку.
I вось у хмарах заяснела сінь,
Ад дум не спала маці:
ёй у горы
Нарэшце помач будзе —
большы сын
Сягоння едзе па навуку ў горад.
. . . . . . . . . .
З пафарбаванай торбай за спіной,
У новых зрэбных портках пакачаных
Ішоў я нашай вулкай травяной
Ад гэтых нізкіх хат
у свет нязнаны.
Глядзелі ўслед мне стрэхі i платы,
Глядзелі моўчкі
нашай хаты вокны
(Як сёння, бачу там я збан пусты),
Глядзелі,
як самой надзеі вочы.
Шаптаў я клятву шчырую сабе
Надзею маткі спраўдзіць
i прывезці
Ёй са стыпендыі які рубель —
Хоць раз як след сястрычкам бы пад'есці.
Я кляўся й вам аддзячыць, землякі,
За вашу — хай зусім скупую — помач,
За тое,
што заўсёды ў час цяжкі
Былі вы —
ca сваёй спагадай —
побач.
Асіраціла многіх нас вайна.
Я помню твар суседскае дзяўчынкі,
Што нават быў блядней ад палатна,
I ручкі яе —
нібы чарацінкі...
. . . . . . . . . .
Прамчала ў зоры чарада гадоў,
Знайшоў я хлеб, займеў імя паэта,
Ды толькі мой, з маленства ўзяты, доўг
Застаўся неаплочаным
дагэтуль.
Ён сёння нават большы, як калі.
Усім, што ёсць,
i ўсім, што яшчэ будзе,
Я абавязан маці i зямлі
I вам, вяскоўцы,—
вечнай працы людзі.
Нібы з зямлі, вы ў гэты свет ішлі,
I — у сваёй глушэчы —
толькі й зналі,
Што рвалі пні,
уходжвалі палі,
Аралі,
сеялі,
палолі,
жалі.
Не бачылі вы й свету прад сабой:
Еў пот вам вочы,
пёк сляпень ахвоча,
Ды ў поле зноў ішлі —
з кляцьбой, з мальбой —
Ад веку ў век,
ад ночы i да ночы.
Вас, ціхіх, вас, даверлівых, сляпых,
Заўсёды толькі ёрмы i чакалі,
Шмат ездзіў хто па вас — цярпі, цярпі! —
I ўсюды пасвіў вас бізун
вякамі.
Вы моўчкі неслі сваю скаргу ў дол —
Мой край,
ты быў, як камень, безгалосы.
Скрыпелі толькі сохі навакол,
Званілі толькі ў балацінах косы.
Ступіў цяпер век іншы да сяла —
Даўно струхнелі сохі,
i прасторы
Ад краю i да краю заняла
Сягоння песня новая —
маторы.
Ёсць хлеб у вас — яго вам даў не бог!
Ды жывяце вы ўжо
не толькі хлебам.
Вам трэба песня,
шырыня дарог
Ды вольнае, без бамбавозаў неба...
Да вас, ледзь хвіля вольная,
бягуць
Мае сцяжыны —
жытам, верасамі.
Як хораша ізноў тут сэрцам чуць
Мне вашу мову —
простую, як самі.
Прысяду каля цётак i дзядзькоў —
Пальецца рэчкай вольнаю гаворка.
Усё, што на душы ў землякоў,
Вазьму да сэрца —
горка ці не горка.
I тое, што ў Падзерах паплавы
Ўзараны «Сельгастэхнікай» не ўзорна,
I што ад хіміі,
замест травы,
Пчол гіне цьма —
«унь ля вуллёў аж чорна»,
Я слова кожнае злавіць спяшу,
Каб знаць, вяскоўцы, клопат ваш i жыцце.
Той клопат — ён i мой,
i я прашу:
Кажыце мне пра ўсё, як ёсць,
кажыце.
Запомню ўсё, нічога не міну:
Праслаўлю дзень наш — сонечную
птушку,
A раўнадушша, подласць i ману
Вазьму я на пяро,
нібы на мушку.
Для праўды чыстай, што без пазалот,
Я адчыню ў радках шырока дзверы.
Адно мне трэба:
думак вашых лёт
Адбіць, як ёсць, вяскоўцы,
на паперы.
Любое мае слова, кожны зык —
Усё ад вас
i ў вашу абарону.
Я — гэта ваша мова, ваш язык,
Нягучны хай,
ды верны вам
да скону.
Першы крык
Ay, айкумена!*
Каметай
рассек я сцяну нематы.
Ад бабчыных пальцаў вось гэтых
i да нябёс яснаты —
ярасны крык.
Гэта —
продкаў
спрасованыя галасы.
Ау, айкумена!
Глотка
мая перапоўнена
(«Сын!»).
За вокнамі — ходзяць вёдры...
Рыпяць па сяле жураўлі...
I дзядзька ў белай кашулі
(ён вёз паўз платы канюшыну з Альхоўкі)
каня ля вакна прыпыніў...
Я -
з самага ціхага краю
(замарудзілі й рэкі там бег).
Ау, айкумена!
Гукаю
галасамі радзімы табе!
* Айкумена - населеная частка зямлі.
* * *
За Стоўбцамі, дзе, як паданне, ноч,
Каціў мне Неман серабро да ног.
У яснай, як пяць пальцаў, глыбіні
Тапіў ён, не хаваючы ані,
Змяю, Пегаса, Рыб, Вялікі Воз
I пастуха двурогага нябёс.
Якая прыгажосць!
Ды ў дзіўнай той цішы
Чагосьці не хапала ўсё ж душы...
Раптоўна збоку, там, дзе белы плёс,—
Як нож у ноч, застылай хвалі ўсплёск!
Ды гэта ж, ледзь ні побач, паўз кусты
Ішлі, гнучыся у дугу, плыты —
Па Млечным Шляху, па маладзіку,
Па неба скінутага цаліку!
Агонь пабліскваў па плытах. Пры ім
Стаяў хлапец з цыгаркаю i пхаў
У бераг жэрдкай; дзядзька на спіне
Ляжаў i хроп — між зор відаць быў нос!
І сэрца тут мае, якое штось гняло,
Устрапянулася у момант, ажыло.
Я зразумеў, прырэчных плёсаў госць:
Найлепшы той пейзаж, дзе людзі ёсць!
Даяркі
Пад восеньскім сонцам няяркім,
Чакаючы пастухоў,
Усмешлівыя даяркі
Пляткараць пра жаніхоў.
Ці ж дома ўседзець дзяўчатам —
Стаяць пад вецярком.
Як малако, халаты
I шчокі — кроў з малаком!
Даяркам — мілым, прывабным,
Не трэба чужога святла:
Усе, што патрэбна, фарбы
Ім шчодра прырода дала.
Не раз тут страчалі, бывала,
Пеўневы галасы.
Iм губы зара фарбавала,
Што ззяла ў кроплях расы.
Бялілі ім шыі міла
Крыніцы — летам, зімой.
А валасы залаціла
Дзяўчатам сонца само.
* * *
Народ мой — высокае дрэва шматлістае,
якое ўсё весялей на
Планеце гамоніць,
пускаючы
новыя парасткі i галіны.
Карэнні гэтага дрэва —
гісторыя...
Балада пра Хатынь
Была на Зямлі (у Лагойскім раёне, на Беларусі)
веска сасновых хат — Хатынь.
Там гуляла ў вокнах сінь,
на сонцы грэліся гладышы i слоікі,
якіх уздзявалі на тын.
Там поле вясною аралі,
жытам i лёнам зямлю засявалі,
Там песні свае (такіх нідзе не пачуеш!)
на купалле i на дажынкі спявалі.
Там маці, выцягваючы з вузялка
скупыя рублі,
дачушцы панчошкі купляла,
А як гуляць маладу пускала,
выходзіла за вароты,
рог хусткі кусала.
Праводзіў хлопец дзяўчынку
да гэтай вось брамкі;
даверліва рукі свае міламу аддавала —
I ад вакна адыходзіла маці,
усю ноч вачэй не змыкала...
Аднойчы прыйшлі сюды людзі ў зялёных фрэнчах
З арыйскімі сваімі ідэямі,
З кулямётамі
i запалкамі.
Вочы былі ў ix з халоднага лёду,
сэрцы — з каменю.
Кажуць, тады далека з дымам ляцеў
людскі развітальны крык.
Была на Зямлі (у Лагойскім раёне, на Беларусі)
веска сасновых хат — Хатынь.
Сёння на месцы Хатыні —
пустыня.
Хто галаву не схіліць,
пачуўшы пра гэта:
На цэлую вёску людзей
асірацела планета!
Сталі попелам сівым
i вочы, i рукі, i ўсмешкі;
Навек загінула (і ніколі ўжо не ўваскрэсне!)
людская душа — песні...
Нядаўна —
у памяць пра вёску Хатынь,
у памяць пра іншыя ўсе Хатыні —
Павесілі архітэктары
на яе папялішчы званы.
Падзьме вецер, які варот i аканіц шукае,
I — звоняць яны.
Звоняць званы.
Звоняць званы.
Ці чуеш ты, шар зямны,
Хатыні тваёй
званы?
Хадыка
A між бароў, сярод імшары дзікай,
Дасюль вядзецца пасека лясная.
Багата дзіў аб ёй апавядаюць
I называюць гэтак жа—Хадыка.
Вёска Хадыка (Нова-Цярушкаўскі
сельсавет Салігорскага раёна), якая
ўзнікла на месцы легендарнага ўрочы-
шча, у час вайны была разам з людзь-
мі спалена нямецка-фашысцкімі захоп-
нікамі.
Дубы ды сосны. Хвошч ды вязель.
Жывіцы выстаялай хмель.
Я думаў: стрэне, даўгавязы,
Над звонкай студняй журавель.
Я думаў: сопочную казку
Раскажуць ліштвы, a ў акне
Адчыніць вейкі — калі ласка —
Блакіт нябесны ў сэрца мне.
Я думаў: ля прысад рабінавых,
На вуліцы, дзе мурава,
Акружыць стайкай вераб'інай
Мяне вясковая дзятва...
Дарэмна: у вянку яловым —
Вуглі ды некалькі цаглін.
Дыміць па печышчах вясковых
Расліна горкая — палын.
Той чорны дзень — як цень далёкі,
Ды ўсё запомніў гэты кут.
Па сёння — ледзь ступі — сарокі
Спалохана стракочуць тут.
