галасы Беларусі — 2020
галасы Беларусі —
2020
„Нас усіх заб’юць!“ —
„Мы пераможам!“
Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода
Галасы Беларусі — 2020. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе.) — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2021. 000 с.: іл.
Бібліятэкар Свабоды
Аляксандар Лукашук
У фармаце шматгалосься кніга распавядае пра беспрэцэдэнтны ў гісторыі Беларусі 2020 год. Сотні сьведкаў адкрыта загаварылі пра свае клопаты, жаданьні, радасьці і пакуты ў часе, дзе сышліся пандэмія, прэзыдэнцкія выбары і масавыя рэпрэсіі. Вялікія гісторыі суседзяць з кароткімі эпізодамі і рэфлексіямі „адным сказам“.
У кнізе выкарыстаныя матэрыялы Радыё Свабода, а таксама іншых СМІ, сацыяльных сетак, якія публікаваліся на плятформах РС.
Ананімнасьць у некаторых выпадках захоўваецца дзеля бясьпекі сьведкаў, журналістаў і крыніцаў. Рэдакцыя мае намер апублікаваць поўны варыянт кнігі, калі гэта стане магчымым.
© Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2021
FOL
ISBN 978-0-929849-89-8
Галасы пад сярпом Тваім. А. Лукашук
Беларуская звышлітаратура
Рэвалюцыя вуліц
„Усім запраўляюць людзі ў цывільным“
Рэвалюцыя наадварот
„Патрабавалі здаць панчохі“
„Шмат людзей сядзіць цяпер «за палітыку»“
„Я была 13-й арыштаванай“
Рэвалюцыя вуліц
„Так затрымліваюць тэрарыстаў“
„Мяне таемна вынесьлі зь лякарні“
„Чую, як за вокнамі крычыць мая мама“
„Я памятаю твары ўсіх катаў на Акрэсьціна“
Пры затрыманьні
„Ішоў у аўтазак заняць чыёсьці месца“
„Усе ўцякаюць, а ў мяне нейкі ступар у галаве“
„Выклікі «хуткай» у тым раёне
перахоплівала міліцыя“
„Проста ў грудзі прыляцела граната“
„Я стопрацэнтна сьцьвярджаю, што ўся гэтая жорсткасьць плянавалася“
„Дабіваць параненага — апошняя стадыя нізасьці“
„Проста спатыкнуўся і ўпаў“
„Валаклі з такой сілай,
што ў сабакі сарвалі шворку“
„Ты разумееш, што там ня ты?“
У аўтазаку
„Ну, я ж сам вас ня біў“
„Мама, мне сорамна прызнацца, але я плакаў“
„А потым мяне падстрэлілі“
„Сартавалі паводле прынцыпу
мэдыцыны катастроф“
„Мяне проста прыпячатала да аўтобуса“
„Зараз мы табе зробім паўторнае абразаньне“
„У мяне, як у сусьліка, пачалі страляць
проста так“
„З чыстым сумленьнем пайшоў з жыцьця“
„Listening to wind of change“
„Я бачыла, што ён страляе праз прыцэл“
„Стралялі ня ў тых, хто нападаў,
а ў тых, хто спрабаваў уцячы“
„Адзін супрацоўнік пазнаў мяне зь фільму“
У пастарунку
„Я бачыў усякае. Але такое...“
„Менш бітых мы мусілі пакідаць на дабіваньне“
„Мама, я больш ніколі не пайду ў прыбіральню“
„Мы дагэтуль ня можам пахаваць майго брата“
„Казалі, што я лялькавод зь Літвы“
Рэвалюцыя вуліц
„Не чапайце дзяцей“
„Ня веру, што ён мог скончыць
жыцьцё самагубствам“
У турме
„У вачах людзей у чорным чытаўся страх“
„Пакажам мазырскую гасьціннасьць“
„Калі няма ў сьпісах, хутчэй за ўсё,
яго забілі да сьмерці“
Рэвалюцыя наадварот
Рэвалюцыя вуліц
„Я пражыла ўсе гэтыя 13 дзён з усьмешкай“
„Усім раю Гюго «Адрынутыя»“
„Лекараў нават на вайне не чапаюць“
„Крэдыт плоціцца, машына коціцца“
„Паглядзела яго картку і ўбачыла
месца працы — амон“
„Сорамна, што я нашу форму, а брат пацярпеў
ад людзей у форме“
„У мяне была бутэлька з колай,
і я абліла амонаўца“
„Сябры пасьля турмы сказалі,
што добра выглядаю“
„Мікітаў чаравік бачыла каля піцэрыі“
„Мяне паклалі ў маю ж лужыну крыві“
„Ноч прасядзела на плястыкавай
бутэльцы з вадой“
„У камэры я зразумела, як людзі
замярзаюць у сьнезе“
Пасьля турмы
„Міліцыя цісьне праз органы апекі“
„Як правільны акорд у канцы музычнай фразы“
„Трымаючыся за рукі, мы зайшлі
ў будынак турмы“
„Ці сувымернае пакараньне з тым,
што мы зрабілі?“
„«Перагарнуць старонку» не атрымаецца,
псыхіка так не працуе“
„У яго былі белыя вырачаныя вочы“
„Уключыў рэжым Ніны Багінскай“
„Міцкевіч, я цябе кахаю!“
„Усё значна горш, чым ты мог сабе ўявіць“
„Сьцяг нам ножкі сагрэў“
„Я выходжу“
„Вырашыў больш не ўцякаць“
„Сядзім ціха, не вызіраем, бо ў вокны
сьвецяць ліхтарамі“
„Забярыце мяне замест яго!“
„Ну як гэта так: за мяне гінуць людзі,
а я ўдома сяджу“
„Мама, там нехта ў дзьверы моцна грукае“
„З сурвэтак мы зрабілі навагоднюю ялінку“
Анонс замест пасьляслоўя
Summary
пад сярпом
Тваім*
Паглядзі,
хто паўстаў,
куды ідзе,
што нясе,
чаго хоча,
у што верыць,
чым ахвяруе,
што даруе,
што не даруе,
узрадуйся
і жахніся,
Нялітасьцівы.
Аляксандар Лукашук,
Бібліятэкар Свабоды
*„Бедныя, бедныя людзі! Як каласы, як травы пад сярпом тваім, нялітасьцівы Божа!“
Уладзімер Караткевіч, дацэнзурная рэдакцыя раману „Каласы пад сярпом тваім“.
Ад укладальніка
Ад чытаньня гэтых сьведчаньняў валасы на скронях ператвараюцца ў жорсткі дрот. Эмоцыі — або толькі адмоўныя або толькі станоўчыя, без паўтонаў. Як і увесь гэты год 2020 — у рэжыме „беларускай сынусоіды“, уверх-уніз: нас расстраляюць — мы пераможам — нас усіх пасадзяць — мы пераможам… Як і раніца кожнага дня, яшчэ ад пачатку пандэміі — суцэльныя bad news на сайтах і ў сетках — народ не пачуў ад уладаў ніводнага слова спагады і падтрымкі, толькі рэпрэсіі, абразы, пагрозы. Народ адказаў эўфарыяй вулічных шэсьцяў, дваравых канцэртаў, бел-чырвона-белых колераў паўсюль. На маршах у Беларусі ніколі ў гісторыі не было столькі шчасьлівых людзей. Гэта было шчасьце яднаньня ў галоўным — у візіі сваёй краіны, якой яна можа быць.
Беларускага лета 2020-га не чакаў, не прагназаваў, ня мог наваражыць ніхто. Падзеі відавочна не завяршыліся, і ўсё, што мы маем цяпер — факты і эмоцыі ў расповедах людзей, якія апынуліся ў цэнтры віраваньня. Зь іх галасоў і складаецца гэтая кніга.
Купалаўскае „мяшаецца праўда і зло“ ў Беларусі раптам перастала мяшацца. Мы думалі, што прывыклі жыць у гэтай сумесі дабра і зла, а аказалася — не прывыклі, цярпелі проста як не сваё, не беларускае зусім, нялюдзкае.
Шмат хто са сьведкаў кажа пра пераадоленьне страху, які раней сьціскаў сэрца і замінаў выходзіць. Але страх не прагоніш без замяшчэньня. На яго месцы павінна паўстаць штосьці іншае. Гледзячы на лавіну людзей, якія выйшлі ў 2020-м, разумееш, што страх замяшчаецца місіяй чалавечага адзінства, нібыта сотні тысяч людзей упершыню паглядзелі ў люстэрка і ўбачылі сябе сучаснай нацыяй.
Героі гэтай кнігі, якім давялося прайсьці праз катаваньні, часта распавядаюць пра тое самае, але сваімі словамі, шматгалосьсе стварае аб’ёмную карціну падзеяў. Але ведаеце, якую фразу сьведкі паўтараюць найчасьцей? „Мне пашанцавала“. У параўнаньні з тымі, каму не пашанцавала — хто выйшаў калекам або ня выйшаў увогуле.
Зьмянілася важнасьць словаў. Простыя і ў мінулым жыцьці банальныя словы сталі важнымі. Журналісты афармляюць іх па-ранейшаму: свая прэамбула, цытата, перабіўкі-пераказы, цытата, завяршэньне — усё так ці інакш са словаў сьведкі. Вяртаеш іх „назад“ — у маналёг ад першай асобы і проста фізычна адчуваеш, як тэкст амаль стопрацэнтава становіцца літаратурай.
Кніга ўкладалася ў жанры „шматгалосься“, за такі фармат Сьвятлана Алексіевіч атрымала Нобэлеўскую прэмію, а яшчэ раней яго вынаходнік Алесь Адамовіч назваў яго „звышлітаратурай“, бо тут — абсалютная праўда, больш верагодная за дакумэнт. Дакумэнты можна падрабіць. Тут жа няма спакусы атрамаць ад падробкі нейкую карысьць, бо сьведчаньне толькі на шчырасьці і трымае давер да сябе, і адна фальшывая нота адразу разбурае інтанацыю ўсяго расповеду.
У гэтай кнізе няма галасоў кáтаў. Але ў аб’ёмных сцэнах, што паўстаюць з розных ракурсаў шматгалосься, можна пачуць і іх. Іх можна пачуць і ў галасах з праўладных мітынгаў, якія шукаюць сваё апраўданьне бесчалавечнасьці.
Ня простая загваздка — цытаваць турэмнага кáта, калі ён літаральна размаўляе расейскім матам. З аднаго боку, для верагоднасьці апісаньня цытаты мусяць быць дакладнымі, як таго патрабуе дакумэнт. Але такая дакладнасьць якраз і парушае верагоднасьць, бо надае сьведку не ўласьцівыя яму рысы, бо ён сам расейскага мату не ўжывае. Мат у турмах — прылада катаваньня, і ў нас ня мусіць складацца вобразу апавядальніка, які гэта прыняў. Бо не прыняў. Урэшце, са справаў мы пазнаем іншых, а не са словаў.
На першы погляд, гэтая кніга распавядае пра гвалт. Але гвалт з боку ўладаў не зьявіўся ў 2020-м, ён прысутнічаў у беларускім жыцьці заўсёды, быў і застаецца прадказальным. Непрадказальным героем уласнай гісторыі паказаў сябе беларускі народ, а гэта значыць, што ягоная непрадказальная будучыня залежыць толькі ад яго.
