З прадоння
Мінулых гадоў
Узнікаюць падзеі,
З падзеяў — людзі.
I, думкай адлушчаныя,
Знікаюць.
Усяслаў Чарадзей — князь полацкі.
Рагвалод-Барыс, Глеб — яго сыны.
Даніла — ваявода Усяслава.
Рагвалод — князь полацкі, прапрадзед Усяслава.
Рагнеда — дачка Рагвалода, прабабка Усяслава.
Iзяслаў — князь полацкі, сын Рагнеды, дзед Усяслава.
Брачыслаў — князь полацкі, бацька Усяслава.
Еўфрасіння Полацкая — асветніца, унучка Усяслава.
Кірыла Тураўскі — асветнік.
Вяшчун.
Iзяслаў, Святаслаў, Усевалад — сыны князя кіеўскага Яраслава.
Тукы, Каснячка — ваяводы князя кіеўскага Ізяслава.
Феадосій Пячэрскі — ігумен.
Летапісец.
Музыкі, танцоры.
Воі.
Заслона закрыта. Асвятляецца Летапісец. Музычны ўступ сведчыць, што лютая сеча падыходзіць да канца. Крыкі заціхаюць. Ледзьве чуваць іржанне коней і звон мячоў.
Летапісец. «В лето 6575 (1067) Заратися Всеслав, сын Брячиславль, Полочьске, и зая Новъгород. Ярославичи же трие — Изяслав, Святослав, Всеволод — совокупивше вои, идоша на Всеслава, зиме сущи велице. И придоша ко Меньску, и меняне затворишася в граде. Си же братья взяша Менеск, и исекоша муже, а жены и дети вдаша на щиты, и поидоша к Немизе, и Всеслав поиде противу. И совокупишася обои на Немизе, месяца марта в 3 день; и бяше снег велик, и поидоша противу собе. И бысть сеча зла, и мнози падоша, и одолеша Изяслав, Святослав, Всеволод…» (Знікае.)
Стомлены ваяр апускаецца на калені. Кладзе меч, здымае шлем. Гэта Усяслаў Чарадзей. Ён закрывае твар рукамі. З грудзей вырываецца стогн роспачы.
Усяслаў. Прарокі! Вешчуны! Чарадзеі!..
З’яўляецца прывід Вешчуна ў доўгай белай сарочцы з шырокім чырвоным поясам. У руцэ рытуальны посах.
Падзівіцеся на вынікі сваіх чараў і прароцтваў!.. Снег чырвоны ад крыві… Праз Нямігу масты з целаў чалавечых. З целаў маіх апошніх вояў…
Вяшчун. Не толькі тваіх…
Усяслаў. Уцешыў. Нібы чужыя воі — не людзі…
Вяшчун. Багі адступіліся ад цябе, князь Усяслаў, але і ворагу твайму перамогі не далі.
Усяслаў (у ярасці). I чаму ж яны адступіліся, хацеў бы я ведаць?! Чым не дагадзіў ім князь Усяслаў?! Ці мо ахвяры мае ім былі малыя?! Не даспадобы прыйшліся?! Ці на капішчах Перуна я быў не з вамі?! Ці мо цябе, Вяшчун, я не цярплю з тваімі парадамі, якія мне не толькі ўпоперак дарогі, але часам і ўпоперак горла?!
Вяшчун. Не мая, а твая бяда, што молішся ты, князь, не толькі багам прашчураў, але і новаму богу. Старыя багі не даравалі і не даруюць табе пабудовы ў Полацку храма новаму богу і яго служкам.
Усяслаў. Тады чаму не дапамог мне новы бог?! Мая Сафія не горшая за кіеўскую і наўгародскую. I веру новую я не забараняю.
Вяшчун. За дваяверства тваё, князь, адступіліся ад цябе і новыя, і старыя багі. Нельга быць двума берагамі для аднаго народа, бо ў крыві, а не ў вадзе яго ўтопіш.
Усяслаў. Пры чым тут берагі, калі я сам плынь паміж імі?..
Вяшчун. Глядзі, князь, каб у крывавы вір не трапіць, які туды зацягне, адкуль не вяртаюцца. (Знікае.)
Усяслаў (з болем). Столькі людзей паклалі! Столькі зла натварылі!..
З’яўляецца прывід Рагнеды. Яна ў манаскім уборы.
Рагнеда. Яны, як і ты, хацелі гэтага…
Усяслаў. Яны хацелі чужога. Я бараніў сваё!
Рагнеда. Варажнеча парадзіла варажнечу. Яраславічы не даравалі табе захопу Ноўгарада.
Усяслаў. Я не варагую з Яраславічамі. Я і ў Ноўгарадзе бараніў Полацкую дзяржаву і зямлю Крыўскую.
Рагнеда. Яшчэ заняўшы Навагародак, Яраславам пастаўлены, ты не толькі пазбавіў Кіеў права ўладарыць на Літве, але і развеяў славу Яраслававу.
Усяслаў. Не трэба Яраславічам шукаць славы ў чужых землях і абкладваць Полацк з усіх бакоў. Хопіць нам пагрозы ад Ноўгарада, Пскова і самога Кіева. Ці, можа, прабабка Рагнеда забылася, хто забіў яе бацьку, князя Рагвалода, і кім стала князёўна Рагнеда ў стольным Кіеве?
Рагнеда. Грэх вялікі, князь Усяслаў, папракаць мяне. Я не толькі прыняла пакуты, што выпалі на маю долю, але і зберагла, прадоўжыла дынастыю Рагвалодавічаў. Вярнула яе Крывіі. У тваіх жылах і мая кроў. Мо таму я і разумею, што князь полацкі Усяслаў — свядома ці несвядома — ахвяраваў горадам Менскам на Менцы, каб перахапіць князёў кіеўскіх на Нямізе. Што ж цяпер лічыць ахвяры і пакутаваць. Твая справа — княская.
Усяслаў. Жахлівыя ахвяры… Яраславічы не толькі дашчэнту разбурылі Менск. Яны вынішчылі ўсіх мужчын і ўзялі на шчыт жанчын і дзяцей. Знік горад на рацэ Менцы. Я ж амаль усіх сваіх вояў паклаў тут, на рацэ Нямізе.
Рагнеда. Ты, князь, на Нямізе засланіў дзяржаву Полацкую і сам ацалеў. Ахвяры меншыя за тое, што ты ўратаваў. (Паўза.) Хто ведае, чым заплоціць яшчэ Айчына наша, каб ацалець і выжыць у гэтым несправядлівым і неміласэрным свеце. (Знікае.)
Сцэна зацямняецца.
Гарачы летні дзень. Усяслаў у белай сарочцы сядзіць каля паходнага шатра. Сыны яго, падлеткі, Рагвалод-Барыс і Глеб б’юцца на мячах. Усяслаў з цікавасцю назірае за будучымі воямі, а потым рашуча ўстае.
Усяслаў. Іду на «вы»! Падрыхтуйцеся са мною біцца!
Княжычы ў захапленні ад прапановы і рашуча займаюць пазіцыі — двое супраць аднаго.
Глеб (з радасцю). Трымайся, няшчасны!
Рагвалод-Барыс (сурова). Перад табою Усяславічы!
Прыгожа, з пераменным поспехам ідзе паядынак, пакуль Усяслаў адначасова і нечакана не выбівае мячы з рук княжычаў і становіцца на іх. Сорам паразы засмучае юнакоў.
Усяслаў. Меч рукою моцны… і, між іншым, галавою таксама. (Павучальна.) Беручыся за меч, варта падумаць, а ці пры боку нож мой востры. А то і галовы згубіць можна, а не толькі мячы. Вас жа двое супраць аднаго. Проста сорам. (Паднімае мячы, кідае сынам. Яны спрытна ловяць іх.)
Нечакана з’яўляецца чалавек у лахманах. Галава яго перавязана, на шчацэ глыбокі шрам. Пры боку меч. Ён крыху кульгае. Княжычы кідаюцца паміж князем і незнаёмым, гатовыя бараніць бацьку.
(І здзіўлена, і радасна.) Даніла?!
Даніла. А хто ж…
Усяслаў. Ну, доўга жыць будзеш, ваявода! Дружына па табе ўжо трызну справіла… (Абдымае Данілу.)
Даніла. Хоць карай, княжа, хоць мілуй — не па сваёй волі я пасля Нямігі ў Яраславічаў гасцяваў. Амаль мёртвым узялі. У шатры самога Ізяслава ачомаўся.
Усяслаў. За што ж такі гонар ваяводзе Усяслава? Маглі б і каля шатра зарэзаць? Не пазнаю Яраславічаў…
Даніла. Я і сам спачатку здзівіўся.
Усяслаў. Мучылі? Здзекаваліся?
Даніла. Зусім наадварот. Кармілі, лячылі, прыручалі і, вядома ж, бераглі, як вока. Толькі перад тым, як да цябе накіраваць, кайданы з рук і ног знялі.
Усяслаў (здзіўлена). Да мяне, кажаш?
Даніла. Ну, а да каго ж яшчэ? Менавіта за паслугу яны мяне і ўлашчвалі.
Усяслаў (строга). Хопіць загадак!..
Даніла. Княжа, размова ў мяне з вока на вока.
Усяслаў глядзіць на сыноў, тыя знікаюць.
У паслы, княжа, рыхтавалі мяне Яраславічы, як на справе сталася. Адпускаючы, сказалі: да князя Усяслава пойдзеш і скажаш, што князь кіеўскі Ізяслаў, князь чарнігаўскі Святаслаў і князь пераяслаўскі Усевалад міру з князем Усяславам хочуць. Няхай, маўляў, з сынамі ў ладдзі пераедзе раку, не зробім яму ліха. Абяцалі крыж чэсны пацалаваць. Ужо і папа з Кіева прывезлі.
Усяслаў. Міру, кажаш, хочуць?! А мо і праўду кажа Рагнеда Рагвалодаўна?! Мо і не пацярпеў паразы князь Усяслаў?! I не Яраславічы, а я застаўся стаяць на касцях Нямігі. Я — і пераможца! I не я іх, а яны мяне клічуць на перамовы! У памяць ім, як зарубку на мячы, пастаўлю новы Менск на крывавай Нямізе і Свіслачы. (Вельмі спакойна.) З дружынамі князі?
Даніла. На Нямізе іх дружыны. А каторыя з вояў ацалелі, раны залізваюць.
Усяслаў. А князі што?
Даніла. П’юць, балююць, палююць, рыбу ловяць.
Усяслаў. Дзе ловяць?!
Даніла. На Ршы і ў Дняпры, вядома.
Усяслаў. Вось гэта ўжо цікава.
Даніла. Я таксама думаю, што маглі б яны і пад Кіевам лавіць.
Усяслаў. Абяцаў рыбаловам вярнуцца, калі я да іх на юшку рашу ехаць?
Даніла. Рашыш ехаць — і я з табою, але глядзі, князь…
Усяслаў (перапыняе). Пагуляй, ваявода. Адзін пабуду.
Даніла (кланяецца, адыходзіць і зноў вяртаецца). Княжа, любы, толькі адно слова: ці жывы мой сын?!
Усяслаў. Жывы, слава Перуну і Хрысту таксама…
Сцэна зацямняецца. Асвятляецца толькі Усяслаў.
Што рабіць? На якіх багоў спадзявацца? У каго парады прасіць?
З’яўляецца прывід Рагвалода.
Рагвалод. Назад азірніся, там адказ на твае пакуты. Мне верыць можна. Я — Рагвалод, прапрадзед твой. А меч мой сёння ў тваіх руках.
З’яўляецца прывід Рагнеды.
Рагнеда. Нельга ўсё жыццё глядзець толькі назад.
Рагвалод. Нічога добрага не бачу наперадзе. Злачынствы паўтараюцца, бо ворагі нашы не становяцца лепшымі. А Рагвалодавічы Рурыкавічам бы костка ў горле — ні праглынуць, ні выплюнуць.
Рагнеда. Усявышні міласэрны — верне ж некалі сумленне і страх грэшным рабам сваім — будзь ён князь, будзь ён смерд.
З’яўляецца прывід Вешчуна.
Вяшчун. Князі-хрысціяне не баяцца свайго Бога. Сябе ўяўляюць багамі на зямлі і смерць табе рыхтуюць лютую.
Усяслаў. Яны мне крыж чэсны пацалуюць…
Вяшчун. Сумленне княскае чорнае, а клятвы лжывыя. Здрада, падступніцтва, аблуднасць і хлусня іх бог. Падумай, ці памілуюць пры сустрэчы. (Пасля паўзы сам сабе.) Крыж пацалуюць… Прыгожа вера хрысціянская, ды лжывы вернікі Хрыстовы.
