— Не, калі за справу возьмецца камп’ютэр, то я і сваё ўпішу, — запярэчыў Грышка. — Дзеля праверкі.
— Добра. Калі Сяргей Антонавіч дадому адразу не пойдзе, я спытаю ў яго дазволу, то сёння пасля заняткаў і ўвядзем даныя.
— Згода.
На перапынках Грышка распытваў зарэчанскіх хлапчукоў, тых самых, якіх рыцар бараніў некалі ад Додзіка. Але ні аб рыцары, ні аб тым, якога колеру ў яго конь, ці ёсць нешта адметнае, хлапчукі расказвалі вельмі неахвотна, хоць Грышку ў школе паважалі. Не вельмі дапамог Грышку і Додзіеў. А качагар, дзядзька Рыгор, нечакана раззлаваўся:
— Што вы ўсё вынюхваеце? Ты б лепш злодзея спаймаў, які вугаль цягае. Бач, усхадзіліся! Даўся вам рыцар. От табе рыцар што дрэннага зрабіў? Чаго ты на яго ўз’еўся?
— Ды нічога дурнога я не задумваю. Проста цікава мне і ўсё. — Грышка разгубіўся, адступіў назад — ён аніяк не чакаў такой бурнай рэакцыі качагара на сваё пытанне: "Якой масці быў конь?".
— Цікава яму! Табе цікавасць, а чалавеку — справа! Ідзі прэч адсюль!
Грышку гналі як блазнюка. Ён адчуў такое прыніжэнне, якога не паспытваў ужо даўно. Было сорамна. І яшчэ свідравалі душу гэтыя словы качагара: "…чалавеку — справа". Яго аднакласніка, гэтага рыцара, стары салдат называў чалавекам, а яго, Грышку, гнаў, бы неразумнага падлетка.
"Ну, чаго ён так усхадзіўся?" — думаў Грышка, выходзячы з качагаркі. І вырашыў, што стары Рыгор даўно ведае гэтага рыцара. І не проста ведае, а сябруюць яны. А гэта важкія даныя… Што ж, з усяго бывае толк…
У кабінеце інфарматыкі яны засталіся удвух, Грышка і Міхась — настаўнік пайшоў у настаўніцкую, папярэдзіўшы, каб нікога больш не пускалі ў кабінет. Грышка прадыктаваў апошнія даныя, сядзеў, маўчаў.
— Ну, што, ціснуць? — Міхась трымаў палец на клавішы.
— Ты, Міхась, не крыўдуй, але… — Грышка зняў акуляры, стаў церці шкельцы — яўны прызнак яго хвалявання. — Я пакуль даныя дыктаваў, амаль здагадаўся, хто такі гэты рыцар. Я не хачу, каб нехта, акрамя мяне, бачыў вынік работы праграмы. Ты зразумей, я не таму…
— Ды калі ласка! — проста адказаў Міхась. — Мяне ваш рыцар хвалюе як пазалеташні снег. А вось праграму было цікава складаць. — ён устаў з месца і адышоў да камп’ютэра настаўніка.
Грышка націснуў клавішу.
Адказ на маніторы ўспыхнуў амаль зразу ж.
Грышка хвіліну глядзеў на манітор, потым выключыў праграму.
— Міхась, ты сцяры, калі ласка, праграму, каб не ўлез хто, — папрасіў ён.
— Што, атрымалася? — захваляваўся Міхась.
— Атрымалася. Маю інтуіцыю пацвердзіў твой камп’ютэр. Верагоднасць 80 працэнтаў. У самага бліжэйшага суб’екта верагоднасць 35 працэнтаў.
— Дык цудоўна! — узрадваўся Міхась. — Спрацавала праграма! А ты сам чаго засмучоны? Сумняваешся?
— Ніколькі, — адказаў Грышка. — Я не сумняваюся, хоць і нечаканы ў нечым атрымаўся для мяне адказ. Усё так і ёсць.
— Дык чаму не рады? Не хочаш расказваць?
— Я не дзеля таго рыцара шукаў, каб усім расказаць. Для сябе, як і ты вось праграму складаў.
— Дык жа ўсё знайшоў… — не разумеў Міхась.
— Я зразумеў адну простую рэч, — задуменна сказаў Грышка. — Раней чытаў той выраз з Бібліі, не мог дацяміць. А цяпер разумею, што значаць словы: "Той, хто множыць веды, множыць скруху". Мне сорамна. Проста сорамна.
Грышка выйшаў з кабінета, не падзякаваўшы Міхасю за дапамогу.
Міхась сцёр праграму, не зазіраючы ў яе. Яго і на самой справе ніколечкі не хвалявала таямніца рыцара.
Мінуў месяц, другі. Рыцарскі ордэн: “Зніч” тады-сяды абвяшчаў аб сабе.
Саўкоў з восьмага “Б” зняважыў аднойчы на школьным вечары адпачынку дзяўчыну. І ўвесь наступны тыдзень то яму солі ў шклянку з чаем хтось сыпне, то цукру ў боршч. “РОЗ” у лістоўцы паведаміў, што заморыць яго голадам, калі не папросіць прабачэння. Саўкоў фанабэрыўся, але калі пачаў прыліпаць да зэдліка і хадзіць з плямамі мелу на спіне — здаўся. Прыціхлі задзіры — двое ўжо атрымалі “цемную”. І малых не надта асмельваліся цяпер крыўдзіць. Ордэн і на самай справе на кулак адказваў кулаком. Але галоўнай яго сілай была яго цяперашняя таямнічасць. Хто ў ім — ніхто не ведаў.
Ды ўсе дагэтуль здавалася драбязой, аж пакуль зноў не выбухнула ў адзінаццатым.
Алена Радзько, дачка старшыні калгаса, марыла аб інстытуце. Але з матэматыкай... Вышэй “трох” у яе за чвэрць ніколі не было. І то — ледзь-ледзь. Пасля чарговай кантрольнай Шаноўны раздаў правераныя лісткі з адзнакамі. Радзько пакруцілася і спытала:
— А дзе мая, Зіновій Пятровіч?
Той неяк скрывіўся і нехаця адказаў:
— Я, відаць, яе згубіў. Але добра памятаю, што табе я паставіў “чацвёрку”.
Алена шмыгнула задаволена носам, і насупраць яе прозвішча з’явілася ўжо другая “чацвёрка”. Першая была за вусны адказ з месца.
У класе зразумела заўсміхаліся.
А назаўтра кантрольная Радзько знайшлася. На тым самым месцы, дзе заўсёды прышпільваліся аб’явы і паведамленні ордэна. Нічога зроблена ў ёй не было, хіба што ўмовы задач перапісаны, ды сяк-так намаляваны трохвугольнікі. І стаяў знізу вялікі запытальнік чырвонага колеру. А квіток ордэна паведамляў, што за гэтую кантрольную Радзько атрымала “чатыры”.
З настаўніцкай чуліся прыглушаныя галасы...
— Я казаў! Я казаў, што гэта — ідыятызм! Рамантыкі! У справядлівасць пагуляць захацелі! Каго вы ганіце? І што з вашай ганьбы? — крычаў раз’юшана Генадзь.
Большасць была за Генадзя, добрая частка ставілася да ўсяго з абыякавай цікавасцю, але былі і супраць. Супраць быў і Грышка-філосаф.
— Мы — дзеці. Хоць і лічым сябе дарослымі. Адзін чалавек ведае жыццё лепей за нас. І ён імкнецца даць нам адзін урок за другім. Зрабіць за нас тое, што мы павінны рабіць самі. Не ведаю як вам, а мне зараз сорамна! — ён нават акуляры зняў і цёр, цёр чыстыя шкельцы насоўкай.
— Пачакай, пачакай, — ажывіўся нечакана Додзік. — Ты кажаш — адзін?
— Адзін, — цвёрда запэўніў Грышка. — Малеча не ў лік.
— Чаму так?
— Бо я ведаю, хто гэта. Раней здагадваўся, а цяпер — ведаю.
Усе, як па камандзе, утаропіліся на яго. Усталявалася цішыня, было чуваць, як Грышка паціху перагортвае старонкі.
— Хто гэта, Грышачка? — спытала нарэшце Галінка.
Як прарвала астатніх:
— Хто, гавары!
— Хутчэй!
— Не цягні!
— А ці не ён сам?!
— Не, гэта не я, — адказаў Грышка, адзеў акуляры. — І як калісьці шкадаваў Косця, так зараз шкадую і я. Зараз я ведаю гэтага невядомага, і ад гэтага ведання мне толькі сорамна. Але вам яго імя я называць не буду.
— Чаму? — ледзь не за грудкі схапіў яго Генадзь. — Чаму?
— Бо не хачу. І я лічу, што не маю права выдаваць чужыя сакрэты. Гэта ўсё.
— А-а, вось як?! Ну тады, калі ён смелы такі, гэты рыцар, няхай прызнаецца сам! Ты ж усё роўна яго таямніцу ведаеш, які сэнс далей хавацца? Ці ў яго смеласці толькі на старых вартаўнікоў хапае? Ну, хто з вас рыцар адзінокі? — Генадзь пакусваў вусны, узбуджана аглядзеў клас.
Зноў падняўся Грышка.
— Я прашу рыцара ордэна “Зніч” верыць мне. Я нікому без яго дазволу не раскрыю яго сакрэт. Даю слова гонару!
— Ты ідзеш насуперак класу! Усе хочуць ведаць яго імя!
— Хто хоча?
— Я, напрыклад! — усхапіўся Лёшка.
— Паспрабуй адказаць пераканаўча — навошта?
— Каб... Каб паглядзець яму ў вочы!
— Глядзі, усе прад табой, а ён тут.
— Слоў колькі хачу сказаць!
— Кажы, ён жа не глухі.
— А я яшчэ не расквітаўся за сваю абразу! — злосна выгукнуў Додзік.
— Не думаю, што рыцар не зможа пачаставаць цябе бізуном яшчэ раз, калі ты зноў будзеш крыўдзіць малых. Усе, хопіць! — Грышка сеў.
Генадзь адкрыў было рот, каб яшчэ нешта казаць, але ў клас ужо ўваходзіла настаўніца — пачынаўся апошні ўрок.
Хвілін за пяць да канца ўрока ў клас асцярожна пастукалі. Астранамічка выгукнула: “Заходзьце!”
Адчыніліся дзверы, ніякавата ўсміхаючыся, зайшла Лідзія Пятроўна. Усхапіліся з месца, вітаючы класнага кіраўніка.
— З выздараўленнем вас! — прывітала яе і астранамічка. — Ну, у мяне ўжо ўсё, пагаварыце. — І выйшла.
Клас замёр.
— Ой, якія ж сталі! Як змяніліся! Кастусь, ці то гэта ты яшчэ большы стаў, ці гэта Аляксей зменшыўся?
Стрымана засмяяліся.
— Выраслі, выраслі, — паківала задуменна галавой Лідзія Пятроўна. — Ну пра вас і пра справы школьныя я ўсё ведаю, дзякую вам. Зайшла да вас на хвілінку, бо машына чакае, каб павітацца і... развітацца. Пуцёўка ў мяне, еду адпачываць, на жаль, нават правесці вас не змагу. І кажу вам зараз — дзякуй за ўсё! За тое, што не забыліся на мяне за гэты час, што не далі засумаваць, што кожны тыдзень пісалі ў Мінск...
