І вось ён, Сашка-Ki, дружыў з Сяргеем. Як і большасць у нашай школе, яны былі не местачковыя, а з вёскі, да таго ж з адной, а сябравалі, відаць, даўно. Паспрабуй тут хто-небудзь Сяргея пакрыўдзіць!
Зрэшты, і потым, калі ўжо Сашка ў нас не вучыўся, Сяргея ніхто ніколі не крыўдзіў,— не памятаю такога выпадку.
Сашка-Ki паступіў у беларускую гімназію, на той гужавы ды пешаходны час, на мой малечы ўзрост пайшоў у вельмі далёкі, пакуль што недасягальны свет — у ваяводскі Наваградак.
Сяргей закончыў школу на год раней за мяне, далей вучыцца не пайшоў. Зрэшты, і Сашка тады ўжо не быў гімназістам: яго адтуль, як гаварылася, «прагналі за палітыку», а неўзабаве і пасадзілі ў турму.
Пра ўсё гэта я толькі чуў, яно было па-тагачаснаму далёка, у пятай вёсцы ад нас, за цэлых трынаццаць кіламетраў.
Праўда, за нашымі лугамі ды за рэчкай, далей каля лесу, былі сенакосы Сашкавай ды Сяргеевай вёскі, а ўсё ж і няблізка ад нас, і ехалі іхнія касцы ды грабцы туды не цераз нашу вёску, а па гасцінцы. І яшчэ адна праўда, — у святы моладзь з навакольных вёсак сяды-тады, вясной ці летам, сыходзілася ў мястэчку, каля прыгожай царквы на ўзгорку. Не маліцца, вядома, з бабамі, а з дзеўкамі пажартаваць на цвінтары, кавалерскай кампаніяй пахадзіць, пасядзець, паляжаць на траве пад вялікімі ліпамі. Ды гэта ўсё старэйшыя. А для мяне, падлетка, што, дарэчы, як маці казала «за кнігамі свету не бачыў», усё іншае было яшчэ ўсё наперадзе.
Словам, з Сяргеем і з Сашкам-Ki я не бачыўся доўга. Пакуль мы выпадкова не сустрэліся па сенажаці, пад рэчкай. Яны вярталіся са свайго, заўсёды пазнейшага, сенаваішя, а мы, некалькі хлопцаў з нашай вёскі, ужо свабодныя, прыйшлі пакупацца.
Тая сустрэча, праз сем гадоў пасля «слана», часта апошнім часам вяртаецца.
Наша рэчка — не з тых, што апяяны ў вядомых песнях, яна — сціплы прыток, да мора сама не даходзіць, плыве сабе ціха па лузе, а мы яе любім, змалку і назаўсёды. Цяпер, здалёк, светла ўспамінаецца і смех, і плёскат купальнікаў, і шарканне касы, і грукат колаў на пукатым сезонным мосце з плашак і круглякоў, і боўтанне шаста пры «чайцы», і побліск рыбы ў таптусе, і цярплівасць пад паплаўком, і страшнае на ўсю аколіцу,— хтосьці стары ці малы, нейкі хлопец ці дзеўка, незнарок ці знарок утапіўся!.. Усё прыходзіць, праходзіць, а рэчка плыве сабо, рэчка плыве...
І вось пад рэчкай — у маёй удзячнай памяці, упершыню ў маім, тады зусім юначым жыцці — гучаць словы глыбокага зместу, музыка невыказнай красы:
Умирает отец на дубовой скамье,
Завещая родимому сыну:
«Ты пойди-ка, сын, в лес, да дубину сруби
На проклятую барскую спину...»
Мне яшчэ вельмі далёка было да свайго радыё, да патэфоннай пласцінкі з голасам Шаляпіна, да поўнага ды правільнага тэксту гэтай песні, надрукаванага ў якой-небудзь кнізе, для мяне ў той час больш за ўсё выпадковай. А ўсё ж мне і так было вельмі нямала, я быў захоплены і так, ды настолькі, што вось і сёння, амаль праз паўстагоддзя, уражанне тое яшчэ ўсё хвалюе сваёй першароднай і незацёртай свежасцю.
Спяваў наш Сашка-Кі.
Пакуль нырнуць у ціхую, прахалодную глыбіню, ён стаяў на зноў ужо зялёненькай пакошы высокага берага, голы толькі яшчэ да пояса. Загарэлы і дужы,— нягледзячы на тое, што сілу і волю яго ўжо намагаліся адабраць і ў паліцэйскіх катоўнях, і за турэмнымі кратамі. Глядзеў на лес за ракою ды за прасторам лугоў і густым барытонам, з грудзей і ад сэрца спяваў.
Каля яго стаяў Сяргей.
Спяваць не памагаў. Слухаў разам з усімі. Чалавек было нас больш за дзесяць, з іхняй і з нашай вёсак. Але глядзеў і ўсміхаўся ён так, быццам гэтая песня па нейкаму таямнічаму праву належыць і яму, разам з яго — такім магутным і прыгожым — сябрам.
Яго калецтва, ужо таксама да пояса аголенае, не было шчымліва-прыкрым у параўнанні з маладой нармальнасцю ўсіх іншых, а перш за ўсё з Сашкавай, не выклікала яно і жаласці.
...Яшчэ праз сем гадоў, улетку сорак першага, фашысты і ў нашым мястэчку, дзе стаяў іх паліцэйскі гарнізон, расстрэльвалі былых заходнебеларускіх падпольшчыкаў і малады савецкі актыў. З самога мястэчка і з навакольных вёсак,— хто быў сваімі здраджаны, каго ўдалося пакрыць.
Разам з Сашкаю-Кі, разам з іншымі дужымі загінуў тады і Сярожа.
1983
Аўтапартрэт — не абавязкова любаванне самім сабою. Прынамсі мастакоў ніхто ў гэтым не папракае.
А ўсё ж бачыць самога сябе ў маленстве, здалёк,— гэта ўжо і пэўнае любаванне. І не толькі сабой ва ўсеагульнай абаяльнасці маленства: прыемна згадваюцца і свавольствы. «Эхе, брудер! — як гаварыў старэнькі генерал у «Капітанскай дочцы»,— так он еще помнит стары наши проказ?» Помніць і маралі ніякай выводзіць не хоча.
Скажам, з такога.
Адзін з філіялаў нашай сямігодкі быў у старым панскім доме — рэшта сякога-такога маёнтачка на ўскраіне мястэчка. Стары драўляны дом, старая студня з блізкай, крынічнай вадой.
Неяк мне, сямікласніку, захацелася напіцца. Можа, не так напіцца, але ж напіцца проста са студні. Два таварышы ўзялі мяне за ногі і апусцілі да вады. Я там пачаў чэрпаць далонню і піць. Варанае яйка, дадзенае мамай «з сабою», было ў верхняй кішэньцы пінжака. Яно вылузалася адтуль і плюхнула ў ваду.
