* * *
Сустракаеш думку, падобную да тое, што i цябе раней наведала, нядаўна i даўней, якую ты i запісаў. Прыемна i разам з тым боязна, ці не палічыць хто цябе потым плагіятарам, сустрэўшы тую думку ў кагосьці іншага, запісаную так даўно, ажно ў шаснаццатым стагоддзі.
Вось у Паскаля цяпер пра тое, што мы жывём мінулым i будучым, найменш дбаючы пра наша сёння. Прыемна, аднак, што i табе прыходзяць думкі, якія прыходзілі вялікім, i так ужо даўно, хоць i не даўней за тых, што жылі ды думалі ў глыбейшых па даўнасці эрах.
* * *
«Не вялікай трэба асветы, каб мець здаровую думку».
«Nie wielkiego potrzeba mieć wykształcenia, by mieć zdrową myśl».
Я — з польскай, Жаленьскі-Бой з лацінскай, а тады Сенека сам:
«Paucis opus est litterys ad bonam mentem».
I на сотнях іншых моў змест аднолькава мудры.
* * *
«Багатай скрыні пані». Тут i пасажны куфар, i скрыня наогул, скажам, ужо не з уборамі, а з мукой, калі ўжо нявеста добра ўгаспадынілася.
Дазволіўшы сабе гэта, можа, i як наватвор, успомніў тое, што ўчора бачыў, гартаючы куплены днямі фальклорны том «Гульні, забавы, ігрышчы».
Ходзіць пятух па вуліцы.
Скукарэчыўся.
— Ці ты ножку зламіў,
ці скалечыўся?
* * *
Добры вечар, добры вечар!
Добры вечар, талака!
Да ўхараводзьжтка
Ты нас гэценькі вечар.
У трэцім радку падкрэсленае слова свавольнаёмкае, хоць i цяжка яго за першым разам вымалаць языком, затое ж у чацвёртым радку «гэценькі» — цуд пяшчотнасці. Жаночай.
А вось i вясёлае, таксама ў жанчын:
Гаварылі, сват багаты,
А яны пяшком прыйшлі,
Маладога ў мяшку няслі,
А свата — у карзіне,
Каб не з'елі свінні.
Або i такое, у дзіцячым свавольстве гульні:
Мужык — Вожык,
Украў ножык,
Купіў мыла,
Памый рыла.
Так яно — адхіліўшыся ад Паскаля, які ў сваёй каталіцкай набожнасці бачыцца i нуднаватым.
* * *
Прачнуўся ў тры, паныў у цемры i ўспомніў, што можна пачытаць у «Полымі» Жука. I прачытаў яго «Сны пра маму». Свежы боль. I думаецца, якая ўсё гэта лухта, марнота з супермоднымі акрэсленнямі жанраў плыняў, выбрыкаў, чым займаюцца некаторыя з маладых, ад бездапаможнасці ў пошуках нахапаўшыся «вучоных» тэрмінаў. Жыццё i душа! Гэта i відаць у Алеся.
Такое ўспомнілася з «Атлантаў i карыятыдаў», дзе i Шамякін, у раздзелах пра смерць маці, узышоў быў на сапраўднае.
* * *
Незлічонае мноства дробязей. Можна ix пазнаваць, не пазнаваць, зноў пазнаваць — усё роўна для пазнавання ix не паменшае. Толькі што цікава.
* * *
Яшчэ не ўмеючы чытаць, я часта гартаў батата ілюстраваны том «20 тысяч лье под водою», з толькі што — скажам цяпер, здалёк — абуджанай цікавасцю ўглядаўся ў голага чалавека, які свабодна плыве сабе ў вадзяным глыбінным бязмежжы. Потым мне сказалі, што ён называецца капітанам Нэма. I вось толькі цяпер, праз акіянскую тоўшчу пражытых гадоў — такое простае: пето — па-лацінску — ніхто. I гэта не пра нікчэмнасць, а пра ўсясветнасць чалавека: так мне бачыцца. Цёпла, з журбінкай згадваючы тага, да светлай сцішнаты незвычайнага плыўца ў невымернай, спакойнай, светлай вадзе.
* * *
Успаміны Насовіча.
Ягоная «трасянка», у параўнанні з сённяшняй, усеагульнай, выглядае бязгрэшнай, ці што, бо й не трасянка гэта, а цытаванне роднага, што i хораша падмацоўвае плынь апавядання, i дапамагае ў разгадванні прычыны захаплення гэтага магілёўскага паповіча родным словам.
I што тут дзівіцца таму, што ў яго пачалося ледзь не з канца XVIII стагоддзя, але не стала нацыянальнай свядомасцю i за тры чвэрткі XIX, калі такія эрудыты, як Адам Багдановіч i Яўхім Карскі, i ў наша стагоддзе ўвайшлі з няпоўнай яснасцю ў нацыянальным пытанні, нібы прыглядаючыся збоку: ну, што ж тут у ix атрымаецца з гэтай беларускасцю?..
* * *
Купала, поўнае выданне, першы том.
«Аўтарцы «Скрыпкі беларускай»:
...Эх! іграй жа той, хто можа:
Плакаць будзе весялей.
Прыблізнае рыфмаванне ідзе ў яго i ад народнага, i, часткова, ад польскай паэзіі таксама.
«Куды ты рвешся»:
Цягай ты лапаці з лазы.
I не здаецца, што гэтыя «лапаці» — дзеля памеру, нават прыемна такое, убачанае ўпершыню.
У каментарыях: «У пазнейшых прыжыццёвых выданнях не друкаваўся». Даволі часта гэта паўтараецца. Дваякі падтэкст: ці тут патрабавальнасць аўтара, ці іншая, знешняя «патрабавальнасць»? У паасобных выпадках у карэктуры аўтарава прыпіска, адрасаваная друкарні: «Выбросить, а наборъ оставить». А набор жа тады быў ручны, i працы людское шкада, i надзея на пазнейшае надрукаванне жыве ў паэтавай душы.
«Разлад»:
Рака затоўчана крывёю.
Можна падумаць або сказаць, што лепш прыдалося б закрашана, аднак тут бачыцца не толькі чырвонае, кроў, але i... мяса, целы забітых. Жудасней даходзіць.
...Выгадаваць дачушку i здаць яе,— як сына ў салдаты, там на здзек начальству, на ваенную кроў i смерць,— а тут на службу ў панскі двор ці ў чужую, багатую гаспадарку... Ніколі, здаецца, не адчуваў гэтага, бацькоўскага, так балюча, як цяпер, над Яго старонкамі...
* * *
У «Крыніцы» Вацлаў Гавал. Памылюся, відаць, аднак узнікла чамусьці думка, што i тут, чаго добрага, нацяжка, як з творчасцю другога драматурга — Кароля Вайтылы.
I памыліўся, што не цяжка было i прадбачыць. I даты яго жыцця, i п'еса «Аўдыенцыя», i прамовы ў высокіх людзях (Парыж, Афіны), i перад «мілымі прысутнымі» ў родным Аламаўцы, нарэшце, i артыкул Ірыны Шаблоўскай на першы раз далі нямала для знаёмства. Кажу: на першы раз, бо, уласна кажучы, чытаў дагэтуль толькі штосьці адно ягонае, у «Иностранной литературе», што i не надта запомнілася. Мала i гэтага, што сіламі траіх нашых чэхістаў дала «Крыніца», аднак пачатак адчувальна зроблены.
