Ангоній і Клеапатра: Трагедыя. З англ. /[Пер., прадм. і заўв. Ю. Гаўрука; Маст. Ю. Зайцаў].— Мн.: Маст. літ., 1982.— 198 с., іл.
Трагедыя «Антоній і Клеапатра» напісана Шэкспірам прыкладна ў 1607 годзе пасля «Караля Ліра» і «Макбета». Асобна не выдавалася, надрукавана ўпершыню ў зборы твораў 1623 года. Матэрыялам для п'есы (сюжэт, падзеі, быт) паслужылі «Жыццеапісанні» грэчаскага гісторыка канца першага і пачатку другога стагоддзя нашай эры Плутарха ў англійскім перакладзе Норта (першае выданне — 1578, другое— 1595).
Рэдактар Н. I. Тулупава
Мастацкі рэдактар В. П. Жыжэнка.
Тэхнічны рэдактар Г. Г. Федарук
Карэктар К. А. Крукоўская
Пераклад зроблены з выдання:
W. Shakespeare — Tragedies, vol. 3, London — Toronto Published by J. M. Dent, 1936.
Вялікі знаўца чалавечай душы драматург Шэкспір тэму кахання закранаў у сваіх творах часта і ў розных аспектах, але, мабыць, з асаблівай вастрынёй і глыбінёй раскрыў яе ў трагедыях «Рамэо і Джульета» і «Антоній і Клеапатра». Гэтыя дзве трагедыі — ранняя «Рамэо і Джульета» і позняя «Антоній і Клеапатра» — з'яўляюцца як бы полюсамі шэкспіраўскай распрацоўкі тэмы кахання. Каханне юных Рамэо і Джульеты ўспыхнула адразу і зблізіла іх з неадольнай сілай, і парваць іх адзінства магла толькі смерць. Жыццярадаснасць, светлы каларыт гэтай трагедыі, хараство і выключная шчырасць пачуццяў маладой пары, узнятыя на ўзровень ідэалу, даюць нам прыклад непарушнай вернасці. Рамэо і Джульета паміраюць героямі, нічым не запляміўшы свайго жыцця. Трагедыя «Антоній і Клеапатра», напісаная на гістарычны сюжэт, з рэальнымі людзьмі і падзеямі, паказвае сувязь асоб немаладых — праслаўленага рымскага палкаводца Марка Антонія і егіпецкую царыцу Клеапатру, якія бралі ад жыцця ўсё, што хацелі, асалоду і роскаш, і ў каханні знаходзілі вяршыню шчасця. Каханне ў іх пакутлівае, супярэчлівае, розум змагаецца з пачуццём, але апошняе ўрэшце перамагае. Жыццялюбы, яны праклінаюць лёс, шукаюць сабе ратунку і, калі ўсе спосабы абароны вычарпаны, забіваюць сябе. Іх смерць не выпадковая, і ў гэтым яе павучальнасць. Падзеі, разгорнутыя ў трагедыі, прыпадаюць на другую палову першага стагоддзя да нашай эры, на перыяд станаўлення Рымскай імперыі, перыяд бурны, багаты калізіямі. Такою ж багатаю на калізіі з'яўляецца і гэта адна з лепшых шэкспіраўскіх трагедый. Прытрымліваючыся ў асноўным «Жыццеапісанняў» гісторыка Плутарха, Шэкспір ускладніў і ўдасканаліў характары дзейных асоб, зрабіў іх жывымі, канкрэтнымі, надаў ім значнасць, а іх мове паэтычнае гучанне. Яркая вобразнасць, цікавыя думкі, вострыя маральна-этычныя праблемы, закранутыя ў трагедыі «Антоній і Клеапатра», робяць гэты твор актуальным і зараз. Ён не сыходзіць са сцэны, а яго філасофская сутнасць ужо некалькі стагоддзяў узрушвае чалавецтва.
Ю. Гаўрук
АСОБЫ:
Марк Антоній[1], Актавій Цэзар[2], Марк Эмілій Лепід[3] } трыумвіры.
Секст Пампей[4].
Даміцый Энабарб, Венцідзій, Эрос, Скар, Дэркет, Дземетрый, Філон } прыхільнікі Антонія.
Мецэнат[5].
Агрыпа, Далабела, Пракулей, Тырэн, Гал } прыхільнікі Цэзара.
Менас, Менекрат, Варый } прыхільнікі Пампея.
Таўр — палкаводзец Цэзара.
Канідзій — палкаводзец Антонія.
Сілій — военачальнік у войску Венцідзія.
Еўфроній — Антоніеў пасол да Цэзара.
Алексас, Мардзіян (еўнух), Дыямед } прыбліжаныя Сялеўк Клеапатры.
Вяшчун.
Селянін.
Клеапатра[6] — царыца Егіпта.
Актавія[7] — сястра Цэзара і жонка Антонія.
Харміяна, Iрада } прыслужніцы Клеапатры.
Военачальнікі, салдаты, ганцы, прыдворныя і слугі.
Падзеі адбываюцца ў розных мясцінах Рымскай імперыі.
Александрыя. Зала ў палацы Клеапатры.
Уваходзяць Дземетрый і Філон.
Філон
Наш палкаводзец проста ашалеў!
Раней, як Марс, у панцыры бліскучым
На войска кідаў позірк агнявы,
Цяпер пяшчотным вокам паглядае
Ў цыганскі твар. I сэрца, што браню
Ў разгары бітвы рваць было гатова,
Размякла, страціла былы свой гарт
I служыць апахалам, каб астуджваць
Запал распусніцы. Зважай, глядзі!
Яны ідуць...
Трубы. Уваходзяць Антоній і Клеапатра са світай.
Еўнух і абмахваюць Клеапатру апахаламі.
Дзівіся і любуйся!
Пераканайся сам на свае вочы,
Як уладар наш, трэці слуп сусвету[8],
Падаўся ў блазны да гуляшчай дзеўкі.
Клеапатра
Мяне кахаеш моцна? Гавары!
Антоній
Каханне — нуль, калі яму ёсць мера.
Клеапатра
А ўсё ж цікава, дзе яго мяжа?
Антоній
Шукай яе ў прасторах незямных.
Уваходзіць слуга Антонія.
Слуга
Навіны з Рыма, уладар.
Антоній
Ну, што там?
Ізноў ганцы? Няма ад іх спакою.
Клеапатра
Антоній, трэба выслухаць. Магчыма,
Злуецца Фульвія[9] альбо прыслаў
Табе загад ваш жаўтароты Цэзар[10]
I павучае, што і як рабіць:
«Тут царства ўзяць, там вызваліць». Выконвай
I не пярэч, а то нам гнеў наклічаш.
Антоній
Любоў мая, ты што гэта гаворыш?
Клеапатра
А можа... не, хутчэй за ўсё — напэўна,
Актавій Цэзар зняў цябе з пасады
I жыць табе тут нельга. Запытай,
Чаго жадае Фульвія, твая
Няўрымслівая жонка? Што надумаў
Ваш гэты Цэзар ці яны абое?
Ага, пачырванеў!.. Клянуся тронам,
Румянец твой — выразны знак павагі
Да Цэзара... а можа, ты спужаўся
Крыклівай Фульвіі?.. Пазваць ганцоў!
Антоній
Хай Тыбр, разліўшыся, размые Рым!
Імперыя разваліцца хай з трэскам!
Мой дом, прытулак — тут. Што царствы? Прах.
Зямля, угноеная брудам, корміць
Аднолькава — што чалавек, што быдла.
Вяршыня і вянец жыцця — каханне.
(Абдымае Клеапатру.)
I дакажу я здзіўленаму свету,
Што лепшай пары не было, не будзе,
Як мы з табой!
Клеапатра
Бліскучая хлусня!
Каханне наша славіш ты, а сам
З нялюбай Фульвіяю ажаніўся.
Што я? Дурніца?.. Ведаю твой нораў.
Не зменішся, Антоній ёсць Антоній.
Антоній
Паранены у сэрца Клеапатрай.
Прашу цябе, каханнем заклінаю —
Навошта марнаваць на спрэчкі час?
Хутчэй, царыца, пад крыло любві!
Што ў нас на вечар?
Клеапатра
Выслухай ганцоў.
Антоній
Упартая!.. Як ёй усё да твару:
I гнеў, і смех, і слёзы... Хараство
Ў тваіх настроях і ў тваіх пачуццях.
Што мне ганцы! Я твой і толькі твой.
Па вуліцах мы пройдземся ўдваіх,
Народ пабачым. Ты ж сама учора
Хацела гэтага.
(Слузе.)
Ні слова! Прэч.
Антоній і Клеапатра са світай выходзяць.
Дземетрый
Як пагарджае Цэзарам Антоній!
Філон
Калі Антоній часам сам не свой,
Яго ўсе вартасці ляцяць старчма.
Няма ранейшай велічы!
Дземетрый
Шкада!
Не думаў я, што чуткі стануць праўдай.
У Рыме ўсюды ён на языку.
Але нічога, будзем спадзявацца
На перамены лепшыя. Бывай!
Там жа. Пакой у палацы.
Уваходзяць Харміяна, Ірада, Алексас і вяшчун.
Харміяна
Высакародны Алексас, міленькі Алексас, даражэнькі Алексас, наймудрэйшы Алексас, а дзе той вяшчун, якога ты так расхвальваў царыцы? Хацела б я ведаць пра таго мужа, што, як ты кажаш, начэпіць гірлянды сабе на рогі!
Алексас
Вяшчун, сюды!
Вяшчун
Служыць заўжды гатовы.
Харміяна
А ты не шэльма? Сапраўды ўсязнайка?
Вяшчун
У кнізе вечных таямніц прыроды
Крыху чытаю.
Алексас
(Харміяне)
Няхай ён гляне на тваю далонь.
Уваходзяць Энабарб і слугі.
Энабарб
(слугам)
Падрыхтаваць вячэру і віно,
Піць будзем за здароўе Клеапатры.
Харміяна
Дай долю добрую мне, чалавеча!
Вяшчун
Я долі не даю, прадбачу толькі.
Харміяна
Ну дык парадуй чым — уцеш.
Вяшчун
Магу.
Ты будзеш год ад году харашэць,
Красою налівацца...
Харміяна
Скажы лепш, тлушчам.
Ірада
Які там тлушч! Пад старасць фарбаю твар залепіш.
Харміяна
Абы маршчын не было.
Алексас
Не дражніце прарока. Увага!
Харміяна
Ціха!
Вяшчун
Кахаць ты будзеш, а цябе не вельмі.
Харміяна
О не! Тады лепш п'янствам нутро распальваць.
Алексас
Не перабівайце. Увага!
Харміяна
Ты мне прадкажы што-небудзь цудоўнае, незвычайнае. Напрыклад, што я аднойчы выйду замуж за трох цароў адразу і тут жа аўдавею. Альбо ў пяцьдзесят год нараджу дзіця, да якога з'явіцца з паклонам сам Ірад Іудзейскі. Паабяцай, што я стану жонкай Актавія Цэзара і буду, як мая царыца.
Вяшчун
Сваю царыцу ты перажывеш.
Харміяна
Вось гэта добра, што буду доўга жыць. Люблю салодкае жыццё.
Вяшчун
Салодкая пара твая ў мінулым,
Наперадзе і горычы глынеш.
Xарміяна
Ой, выходзіць, не будзе ў мяне знатных дзе-так. Скажы, колькі нараджу я хлопчыкаў і колькі дзяўчынак.
Вяшчун
Каб ты магла свае жаданні здзейсніць,
То нарадзіла б іх мільён.
Харміяна
Вон адгэтуль, дурань! Але я не гневаюся. Што з ведзьмака возьмеш!
Алексас
Думаеш, толькі твая пасцель ведае, чаго табе хочацца?
Харміяна
Пастой! Хадзі сюды! Пагадай цяпер Ірадзе.
Алексас
Мы ўсе хочам ведаць, што нас чакае.
Энабарб
Ва ўсякім разе мяне і многіх сёння чакае выпіўка. Наглытаемся — і ў ложак на карачках.
Ірада
Лініі гэтай рукі прадказваюць чыстае, сумленнае жыццё.
Харміяна
Гэтак жа як разліў Ніла прадказвае... недарод.
Ірада
Змоўкні, гарэза юрлівая, не ўмееш ты гадаць.
Xарміяна
Калі патлівая далонь не азначае плоднасці, значыць, я не ўмею чухаць там, дзе свярбіць.— Вось што, прадкажы ёй што-небудзь самае звычайнае.
Вяшчун
Чакае вас аднолькавая доля.
Ірада
Якая? Растлумач мне. Скажы дакладна.
Вяшчун
Я ўсё сказаў.
Ірада
Няўжо мая доля і на волас не лепшая?
Харміяна
Ну, а каб, скажам, і лепшая, куды б ты гэты волас ўткнула?
Ірада
Вядома, не мужу ў нос.
Харміяна
Ратуй нас неба ад непрыстойных думак! Ну, а цяпер — Алексас! Што суджана Алексасу? Ізіда-заступніца, малю цябе, пашлі яму жонку кульгавую, а як памрэ кульгавая, пашлі яму дурніцу, а як памрэ дурніца, пашлі яшчэ дурнейшую... і каб самая дурная яго, сто разоў рагатага, справадзіла, рагочучы, у магілу. Пачуй маю малітву, найяснейшая Ізіда! Адмаўляй у чым іншым, а на гэта згадзіся. Малю, прашу цябе, добрая Ізіда!
