Пра гэтыя іх кепікі найбольш балюча і злосна думаў Данік Малец. Ён разумеў ужо і чуў ад старэйшых, што «падмацаванне» гэтае — нікчэмныя крошкі ад тых шматлікіх падаткаў, якія паны здзіраюць з працоўных, — крошкі, кінутыя «на адчэпнае»…
— Ну, Абраша, ты — свой чалавек! Поўны, брат, налівай!
Абраша любіў гэтую справу. З чарпаком у левай руцэ, з лістом паперы ў правай (ён быў ляўша), вясёлы рыжы Цымес чытаў па спіску прозвішчы:
— Бурак Люба!
— Ёсць!
— На, палучай на чай, — і наліваў ёй чарпаком у падстаўлены кубак.
— Ян Цівунок!
— Ёсць!
— На, палучай на чай. Онэфатэр Эля! Стэфан Чачотка!..
— Ёсць! Ёсць! — адказвалі выкліканыя. Атрымаўшы «на чай», яны падыходзілі да Казы, якая выдавала хлеб.
Як толькі ўсе расселіся па партах і пачалі жаваць ды сёрбаць, Санька Сурновіч зноў закрычаў:
— Увага!
Тады Данік аберуч дастаў з-пад парты і ўзняў над галавою вялікую вязку нанізаных на шпагат абаранкаў. Яны, здаецца, ажно засвяцілі! Вялікія, салодкія, па пяць грошаў!..
— Ура! Нех жые! — закрычалі дзеці.
— Спісак давай! Чытай, Матэйка, па нашаму спіску! — скамандаваў Данік.
Санька стаў за сталом, дастаў з кішэні складзены лісток са сшытка і пачаў чытаць:
— Янка Цівунок! Біруля Ніна! Хана Партной!..
Для тых, каго ён выклікаў, Данік здымаў са шпагата вялікі, яшчэ духмяны абаранак.
I спіс, і абаранкі закончыліся разам.
— Вунь які! Ты, брат, давай усім!
— Усім не магу! Не хапіла!
I вось тады Чэсік Бэндзіньскі, сын каменданта пастарунка, усхапіўся са сваёй парты і, яшчэ не глынуўшы мамусінай булкі з маслам і сырам, закрычаў:
— Я ведаю! Ведаю ўсё!
— Што ты ведаеш? Што? — падышоў да яго Данік.
— Ну але, што ты ведаеш? — падышоў да яго і Санька.
— Усё ведаю! I скажу!
— Што ты скажаш? Каму?
— Пані Мар’і, каму ж!
— Эх ты, лупаты!
— А ты хамула! Мала вас яшчэ наглушылі!..
— Матэйка, Сівы, — па мордзе яму!..
Хлопцы не заўважылі, як з настаўніцкага пакоя ўвайшла ў клас і апынулася ў самым кірмашы іх выхавацелька. Яны пачулі толькі яе голас:
— Ціха! Што тут у вас! Я кажу — ці-ха!
Крычала яна не адна, — разам з ёю ўвайшоў пан Дулемба, якога хлопцы з пятага класа празвалі Павуком.
— Будзе ціха, халера, ці не?! — крычаў ён, натапырыўшы жоўтыя вусікі.
— Пан дазволіць, пане Каролю, я разбяруся сама, — сказала яму пані Мар’я. — Дзе дзяжурныя? Што гэта ў вас за парадак?
Абраша Цымес і Каза, абое з недаедзенымі абаранкамі і з кубкамі ў руках, толькі хацелі пачаць апраўдвацца, але Чэсік Бэндзіньскі перабіў іх. Ён падышоў да настаўніцы бліжэй і сказаў:
— Я ўсё ведаю! Гэта — камуна!
— Якая камуна? Што ты пляцеш?
— Я не пляту. Я, проша пані, усё адразу разгадаў. Гэты вось, Малец, — ён тыцнуў рукой у грудзі Даніку, — падвучыў іх сабраць грошы…
— Няпраўда, — перабіў яго Санька. — Мы не падвучвалі, мы грошай не збіралі…
— Сціхні ты! — крыкнуў Чэсік. Ён хацеў яшчэ нешта крычаць, але настаўніца спыніла яго і звярнулася да Даніка:
— Малец, ты купіў абаранкі?
— Я.
— А дзе ты ўзяў гэтулькі грошай?
— Мама дала.
— А навошта ты гэта зрабіў?
— Пані Мар’я, — умяшаўся Дулемба. — Я думаю, што ён маніць. Ты, дурань, гавары!..
Кіроўнічыха пачырванела і нейкі момант глядзела на Павука.
— Пане Каролю, — сказала цвёрда, з прыціскам, — я прасіла ўжо даць мне святы спакой. Гэта мой клас, і я сама разбяруся… Малец, навошта ты гэта зрабіў?
Данік глядзеў і не моргаў.
— У мяне сёння дзень нараджэння.
— Няпраўда! Ён маніць! — закрычаў Бэндзіньскі.
— А ты адкуль гэта ведаеш, Чэсь? — павярнулася да яго пані Мар’я. — Як можна так гаварыць пра калегу?
— Бо ён не ўсім па абаранку даў, а толькі па нейкім спіску. Вось па гэтаму — у Сурновіча!
Дурны Санька! Ён не схаваў у кішэню, а яшчэ ўсё трымаў у руцэ той лісток са сшытка. Настаўніца ўзяла лісток і пачала вадзіць па ім вачыма.
— На больш у мяне грошай не было, — гаварыў Данік. — Каб мама больш дала, дык я…
Пані Мар’я ўзняла позірк над спіскам і паглядзела хлопцу ў вочы. Доўга так, пранікліва. Аднак ён, па-ранейшаму, нават не моргаў.
— Так, Малец, — сказала нарэшце настаўніца. — Ты ў нас заўсёды нешта прыдумаеш. Больш мне гэтага не рабі. Нават і ў дзень нараджэння. Ты разумееш?
— Разумею, проша пані. Я больш так не буду.
— I добра. Цяпер, дзеці, канчайце хутка снеданне. Засталося на гэта, — яна зірнула на ручны гадзіннік, — чатыры хвіліны. Хадзем, пане Каролю, справа скончана. Дзеці — заўсёды дзеці.
У лютым, калі зіма пачынае прыхворваць адлігамі, якія з’ядаюць снег, калі пеўні пяюць на ўсё горла, думаючы, што вось ужо і вясна, — кіроўнічыха цяжка захварэла. Яе павезлі нават у павятовую бальніцу, а праз два тыдні прывезлі назад, і пані Мар’я ляжала дома.
Вучні сумавалі па ёй, а найбольш, здаецца, Данік. Роднай мовы цяпер — ні гадзінкі, і выхавацелька ў іх новая — худая, крыклівая панна Рузя, якая вучыць і нецікава, і нудна. Адзнакі запісвае ў тоўсты блакнот, які хавае ў чорную сумачку. З усіх пяці адзнак яна найбольш любіць «тры з мінусам» і за ўсё-ўсякае лаецца. Ад яе Данік упершыню пачуў чатыры новыя польскія словы — матолак, дрань і «божы конь»[33].
Панна Рузя часцей за ўсё стаіць каля белай кафлянай грубкі, залажыўшы назад сухія бяскроўныя рукі з пярсцёнкамі. Грэецца.
Аднойчы, на рысаванні, яна стаяла так, а потым пачала:
— I не брыдка вам, драні? Ваша ранейшая настаўніца колькі ўжо часу хварэе, а вы?.. Хоць бы разочак схадзілі адведаць! Ганьба!..
На пераменцы клас загаманіў аб гэтым. Найбольш крычала Каза, — што яна, калі так, павядзе ўсіх сама. I пасля заняткаў дзеці пайшлі. Доўгай чародкай шлёпалі яны па мокрым снезе лапцямі, ботамі, чаравікамі, кідаліся снежкамі, крычалі. Уся вуліца, здаецца, ведала ўжо, куды яны ідуць.
— Не бойцеся, — гаварыла Каза. — Пана кіроўніка цяпер дома няма. Ён яшчэ вучыць у сёмым. У іх цяпер фізіка.
Дзядзька спаткаў іх у сенях каля парога, прымусіў яшчэ на двары паабціраць венікам ногі, а потым ужо загадаў:
— Ціхенька, хораша трэба, без шуму. Пані хворая. Ну, чаго ж вы? Стукайцеся ў дзверы і ўсё. Баіцеся? Эх, вы!..
Нават Каза і тая хавалася за другіх. I ўсе пачалі на Даніка:
— Ты, Малец, ты ідзі!
— Каторы гэта? Ён? — спытаўся дзядзька. — Ну, новыя боты, чаго ж ты, — валяй! А вы — за ім.
Дзядзька ўзяў Даніка за рукаў, падвёў да дзвярэй другой, «тыльнай» палавіны хаты і пастукаў у дзверы.
— Прашу! — адказаў яму знаёмы дзецям і так даўно не чуты імі голас.
Сівы шмаргануў носам і рашуча ўзяўся за клямку. Дзеці шыбанулі хто ў кут, а хто адразу на двор, і Данік апынуўся за парогам адзін.
— А, Малец, гэта ты! — пачуўся голас ад акна. — Прыйшоў адведаць, хлопчык, сваю настаўніцу? Як гэта хораша! Ды ідзі ж ты сюды, павітаемся! Ну?..
I пані Мар’я працягнула да яго рукі. Данік ішоў туды, як заварожаны. Яна ляжала галавою да акна, завешанага фіранкай, па шыю схаваўшыся пад беленькай коўдрай. Чорныя, кучаравыя валасы яе «полькі» растрэсліся на падушцы, а чырвоныя, нібы прыпухлыя губы ўсміхаліся. Калі Данік зусім падышоў, пад далонямі пані Мар’і загарэліся яго шчокі і вушы, а на лбе — зусім нечакана — горача цмокнулі пацалункам губы настаўніцы.
— Харошы мой!.. I чаго ж ты так засаромеўся? Ну, сядзь. Вазьмі вунь крэсла, каля стала.
Данік узяў тое крэсла, паднёс яго да ложка і сеў на краёчку. I гэтак няёмка яму!.. Боты — і выцер жа іх, здаецца! — усё ж такі наслядзілі на чыстай чырвонай падлозе.
— Ну, раскажы мне, Данік, як ты цяпер вучышся? За што ты двойку атрымаў?
— Не двойку, — адказаў Сівы. — Тры з мінусам.
— Ха, ха, ха! Ах ты, мой жулік! Хіба ж гэта не тое самае? Ды яшчэ для цябе, — для выдатніка. Чаму ты панну Рузю не слухаеш?
— Яна… Яна толькі крычыць…
— I трэба крычаць на вас. Што, можа, не? Не можна не любіць настаўніцу: яна — другая мама.
— Яна… не…
— А я? — пані Мар’я нахмурыла бровы, а ўсё ж усміхаецца.
Данік узняў вочы і зноў апусціў іх — не вытрымаў.
Яна працягнула руку, як тады, калі ён стаяў на каленях, і ўзяла яго цёплымі пальцамі пад падбародак. Глядзіць у вочы і ўжо неяк сумна ўсміхаецца.
— Ты не злуеш на мяне? — спыталася цішэй. — За тое, калі ты крычаў у акно?.. Ах, Данік, Данік! Падрасцеш — зразумееш мяне, успомніш. Бо я разумею вас вельмі добра…
Яна адняла руку ад яго падбародка, памаўчала трохі, а потым усміхнулася зноў.
— Ну, быў у цябе яшчэ раз дзень нараджэння? Не чырванейся. Ты зманіў, я ведаю. Я правярала, — ты нарадзіўся ў ліпені, а не ў лістападзе. I спісак ваш я не паказала нікому. Хіба, можа, хто-небудзь…
Данік успомніў Павука-Дулембу і Чэсіка. Гэта, мусіць, яна пра іх намякае?..
— Я разумею цябе — ты любіш толькі бедных. I я, Данік, не з багатай сям’і. Вы тут усе не любіце паноў. А я — таксама палячка. I гэта, хлопчык, не адно і тое ж. I ў нас, у Польшчы, усякія людзі ёсць. Ты зразумееш мяне, калі падрасцеш.
Пані Мар’я памаўчала зноў.
— Зірні, вунь там, — паказала яна на этажэрку. — Тую вунь кніжку вазьмі і падай мне. Таўсцейшая, у чырвоным пераплёце. Ну, вось. А цяпер вазьмі вунь там, на століку, ручку і памачы яе ў чарніліцу. Дай мне.
Ён нёс яе, гэтую ручку, асцярожненька, бо здавалася, што чарнільная кропля сарвецца з пяра і капне… Нават і носам баяўся шмаргануць, хоць і трэба было… Ну, аддаў!..
— Дзякуй, Данік.
Пані Мар’я левай рукой трымала перад сабой разгорнутую кнігу, а ў правай — ручку.
— Адгадай, — сказала, зноў нахмурыўшы бровы, — адкуль я ведаю па-беларуску? Не адгадаеш! — усміхнулася здаволена. — Я вучылася ў рускай гімназіі. Яшчэ перад вайной, калі мой бацька працаваў у Расіі настаўнікам. А па-вашаму я навучылася тут. Увечары вучылася сама, а ўдзень вучыла вас. Сяму-таму гэта не падабаецца… Ды нічога… А напішу я тут усё ж такі па-свойму. Ты мне падай прамакатку. Са століка.
Пакуль ён браў прамакатку, а потым стаяў з ёю каля ложка, пані Мар’я напісала нешта ў разгорнутай кнізе, пасля прамакнула напісанае і закрыла кнігу. Ён яшчэ ўсё не ведаў, што гэта і да чаго.
— Вазьмі, Данік. Гэта — табе. Чытаць будзеш дома. I лепш не паказвай нікому. Добра?
Сівы многа чытаў, і ён ужо ведаў, што тут трэба было б зрабіць… Не, не таму, што ведаў, а проста вельмі хацелася схіліцца над яе рукой, хоць дакрануцца да гэтай белай, маленькай рукі губамі. Ды ён жа не рабіў так ніколі, нават маме сваёй… Як жа ты тут асмелішся цяпер?..
— Дзенькуе, — шапнуў ён, апусціўшы вочы.
— Добра, хлопчык. Чытай, вучыся. Ты, Данік, пойдзеш далёка…
Яна памаўчала зноў.
— Ну што ж? — спыталася. — Ты вось, відаць, любіш мяне, вашу кіроўнічыху?.. Не чырваней, — я ведаю, што вы мяне так называеце. Ты вось прыйшоў, і я вельмі рада. Ну, а чаму не прыйшлі ўсе? Чаму ты ўсіх не прывёў?
— Яны ў сенях… I на двары.
— На двары! Ах жулік, і маўчыш?! Пакліч іх!
Данік адчыніў дзверы, выйшаў у сені, паклікаў. I вось яны, чацверакласнікі, пасыпаліся ў хату, як тая бульба з развязанага мяшка: «дзень добры! дзень добры! дзень добры!» — пяць, дзесяць, дваццаць разоў…
— Ах вы, разбойнікі! Ну, чаго ж вы стаялі там? А як павырасталі, а-ёй!..
Дзяўчаты акружылі ложак настаўніцы. Эх, падлізы! Цяпер — дык «проша пані! проша пані!», а адразу?.. Данік апынуўся ў іх чарадзе, — хлопцы стаялі, вядома, далей, — і толькі прыціскаў пад пахай сваю кнігу… Лепш за ўсё — зараз жа схаваць яе ў торбу…
Рабенькі Янка Цівунок, якога за кірпаты нос празвалі Лычыкам, стаіць каля стала, спінаю да акна, і, як заведзены, расказвае вызубраны ўрок па гісторыі Польшчы.
Сакавіцкае сонца свеціць Янку ў патыліцу, і Даніку відаць, як вушы Лычыка, нейкія круглыя і адтапыраныя, прасвечваюцца, нібы яны з ружовай паперы.
— …Калі туркі напалі на Аўстрыю, — гаворыць Янка, — аўстрыйскі цэсаж[34] папрасіў польскага круля[35] Яна Трэцяга Сабескага: «Прыйдзі і выратуй нашу Аўстрыю». Храбры круль Ян Трэці Сабескі сабраў сваё гераічнае войска і 12 верасня 1683 года пад Венай, сталіцай Аўстрыі…
