А самога Уладзіслава Міхайлавіча (як ён па бацьку, мне падказалі яго гарадскія пляменніцы) бліжэй, паўней пазналася якраз там, у Ініцы, з дзіцячых захопленых дэкламацыяў, з выступленняў i пажылой настаўніцы, i адной з пляменніц гэтага «паэта, перакладчыка, этнографа i мастака», 100-годдзе якога віленскія беларусы, на сорам Саюзу пісьменнікаў, адзначылі, як i належалася, летась. Абтрапанае фота дваццацітрохгадовага ў 1918 годзе прапаршчыка з мярлушкавай папахай, шабляй i недарослымі вусамі, а таксама з дарчым надпісам швагру, з падтэкстам у агульнавядомых словах «судьба играет человеком», паказала мне ўсё тая ж найбайчэйшая пляменніца-мінчанка. А судьба з гэтым чалавекам, трэба сказаць, добра-такі наигралась,— ордэн Чырвонага Сцяга ў грамадзянскую вайну, за што пілсудчыкі не даравалі яму ў канцы 20-х, пасадзіўшы на Лукішкі, a ў канцы 30-х — у Картуз-Бярозу, а пасля яшчэ аднаго вызвалення Вільні, у палавіне 40-х, у савецкі лагер, вызвалены з якога сконам Сталіна гэты яшчэ адзін наш пакутнік патрываў зусім нядоўга...
Ініца — вёсачка на дваццаць двароў, сядзібы на адным баку вуліцы, a другі бок зялёны, з рачулкай пад высокімі дрэвамі,— таксама Ініца, якая ўпадае ў Нёман з левага боку.
А на правым — больш вядомая веска больш вядомага Уладзіслава — Жукаў Барок i валуны на месцы колішняга Сыракомлевага Залучча...
Вось так яно з учарашнім святам, ад карэліцкамалюшыцкага, Чачотавага, адрозным большай свежасцю разгадкі яшчэ адной з'явы ў гісторыі нашай культуры.
Падараваны мне каравай на вышываным ручніку, вялізны ды з рознымі аздобамі, сіламі траіх унукаў будзе асвоены з сырадоем, як толькі яны прачнуцца.
Смачна пякуцца гэтыя караваі, як маміны велікодныя бабкі. У ініцкіх «дробных шляхцянак» вельмі смачныя i пернікі, якіх нанеслі яны на канцэрт «адна перад адной» i раздавалі на доўгіх лаўках гасцям. Пакуль дождж не прагнаў нас у вялікі клуб не тут, а ў суседняй вёсцы.
* * *
На пахаванне Віткі не па сваей віне спазніўся прыехаць. Увечары таго ж дня, выказваючы Наташы, ягонай дачцэ, спачуванне, пачаў з таго, што вось упершыню не папрашу яе паклікаць да тэлефона бацьку, а ён не падыдзе, i мы не пагаворым, амаль заўсёды талкова i з лёгкасцю на душы пасля развітання...
I Даніла ўжо мне не пазвоніць, каб запрасіць на яшчэ адно нейкае музейнае мерапрыемства або з просьбай паслухаць па радыё ці паглядзець па тэлевізары штосьці ягонае. Нешта перад маім ад'ездам у вёску, ці ў канцы красавіка, ці ў пачатку мая, ён званіў мне з прапановай паўдзельнічаць... ужо i не памятаю, у чым, i я адмовіўся ад'ездам. А пад канец чэрвеня, яшчэ не пачуўшы ад стаўбцоўскіх сяброў, што Даніла Канстанцінавіч у бальніцы i на адыходзе, выпадкова паслухаў па радыё яго выступление пра малодшага брата Юрку, які загінуў на фронце пад канец 1941-га.
Выступаючы на паніхідзе, я гаварыў пра тое, як ён, i знешне пад старасць усё больш падобны да дзядзькі Якуба ў яго апошнія гады, добра настройваў i мяне на коласаўскі лад, уводзіў у атмасферу бацькавай творчасці, сам заўсёды спаважны, ураўнаважаны, прыязны — заўсёды i ўсюды, у музеі, дома ў яго, у Доме літаратара, дзе мы сустракалі яго як брата, за адных маладзейшага, другім аднагодка, а маладым i старэйшага. Апошні раз мы сустрэліся тады, калі ў музеі адзначалася стагоддзе Крапівы, i мы з Васілём Зуёнкам зайшлі пасля да хворага Данілы. Ужо зусім слабы, мала ходзячы i па хаце, ён усё ж падзяліўся з намі, над чым працуе, а потым, за так прывычна i для мяне гасцінным сталом i чарачку ўзяў, i гутарыў весела...
Праводзілі яго з музея, якому ён аддаў столькі душы, шматлюдна было i ўрачыста. ...За два дні — двух...
* * *
«Цыбуля ў мяне сёлета вельмі добрая. Як мае кулакі. Зяць паважыў адну, дык чатырыста пяцьдзесят грамаў!..»
«Відаць, гною многа даяце?»
«Ды не, гэта яна зямлю палюбіла!..»
Як i сама гаспадыня.
* * *
«Поэтом можешь ты не быть...»
Калі ён, Някрасаў, мог i не быць, a ў многім i не быў, дык былі ж, i ёсць, i будуць такія, што не быць паэтамі не могуць.
Ці не ў савецкі час гэтыя словы былі ўзяты на ўзбраенне сацрэалізму, так падкрэслена ды назойліва ўздымаліся ды паўтараліся? А як было з імі раней?
* * *
Яна была шчаслівая, знаёмячы мяне са сваім сынам-юнаком, i ад гэтага шчасця, як убачылася мне, выразна папрыгажэла. Красою матчынага шчасця.
I трэба ёй будзе гэта сказаць.
* * *
Стары Шэлест, колішні галава Украіны, пытаецца ў артыста Ланавога, адкуль ён, таленавіты зямлякукраінец. «З-пад Вінніцы».— «Там у вас добрыя буракі!..»
Калі б мяне хто спытаўся пра тыя мясціны, я мог бы згадаць сваё, што ўспомнілася над газетай. «Вінніца? Ведаю, быў». Не проста ўспомнілася, але адчулася цяжарам i пахам i прадчуваннем раскошы вялізная дыня на маіх каленях. Абапал асфальту цудоўная пшаніца, асфальт роўненькі, гонкі, аднак яна, дыня, чамусьці гучна лопнула i раскалолася, не дачакаўшыся свайго часу. I трэба было кроіць вялікія лусты, частавацца i ў нашай машыне, з шафёрам, з маёю Нінай i Алесем Адамовічам, і, спыніўшыся, у другой, дзе Валодзя i Зося Калеснікі.
Наша цудоўнае падарожжа, ужо вяртанне з Закарпацця. Трыццаць гадоў таму назад — як у казцы?..
* * *
Уся дробная i драбнейшая проза, бядота, цемра жыцця з мноствам людзей, зблізку ўбачаных, уведаных табою ў сваёй — без віны ці з нейкай доляй іхняй віны — беспрасветнасці, усе тыя цёткі i дзядзькі, што жылі-мадзелі i сышлі ў невядомасць — даруй, Божа,— нібы плесень ці мох-лішай, які можна сцерці, як з валуна, з глоба Зямлі, каб стала на далейшае чысцей. Якая грэшная думка!.. А я ж i святасць іхнюю бачыў, памятаю, стараўся запісаць...
* * *
Бог долі не дае —
Ніхто замуж не бярэ!..
Як хораша народ абыходзіцца без рыфмавання. Ад мамы чутае — ці то з песні, ці то з роздуму толькі. А мне гэта ў пачатак полькі добра ўкладалася, успамінаючы маладзенькіх дзяўчат, захопленых у танцы.
* * *
Па радыё, у выкананні Шырмавай капэлы:
«Святый Боже, святый крепкий, святый бессмертный— помилуй нас!..»
Уявіўся натоўп гарадскіх навабранцаў, нейчых, у нейкіх сем'ях — хлопчыкаў, якім праз год будзе i наш Міша, унук. З мамінымі клункамі яны i з сумам ці адчаем на тварах.
Як тыя, якіх дзесяткамі, сотнямі б'юць штодзённа ў Чачні...
* * *
Пры Польшчы. Мірскі суддзя Рассудоўскі (нібы псеўданім, а не сапраўднае прозвішча), пра якога весела гаварылася ў нашым Загоры. На адным судзе ў яго, як на спектаклі, пабыў аднойчы i я. Спецыяльна зайшоў з кірмашу.
— Ты што ж гэта — дзіця ёй прыжыў, а замуж не бярэш?
Адказчык у хромавых ботах, дый сам фартовы дзяцюк. А яна, што падала на суд, ужо i абабілася ў такім клопаце ды ганьбе.
— Чаму гэта не бяру, пане сэндзя пакою? Бяру!
— Aгa, бярэш! Як цяпер, перад панам сэндзяй, дык ты бярэш, на судзе. А потым будзе зноў...
Дзябёлы, вусаты, з добрай беларускай мовай пан сэндзя пакою вырашае справу як мудры міратворац:
— Ідзі, брат, ды бяры яе. Любіліся дагэтуль, дык любіцеся i далей... Кто там настэмпны?
Апошняя фраза на мове службовай.
Другая судовая справа, пра якую мне ўжо ў вёсцы весела расказалі, пачалася таксама з пытання, яшчэ карацейшага:
— Ну што, украў гусака?
I няма ўжо тым часам у каго спытацца пра таго, хто мне нагадвае нечым i Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, i Мельхіёра Ваньковіча...
* * *
Ман, «Доктар Фаўстус».
Свабода ў мастацкай павольнасці, поўным праве гаварыць грунтоўна i няспешна, што я рассмакаваў яшчэ ў «Іосіфе i яго братах». Гавару як хачу, i нікуды вы не дзенецеся, будзеце слухаць мяне, плысці са мною, куды я хачу.
Мне прыемна i тое, чытаючы, што помніцца i дом Будэнброкаў у Любэку, i дом ягоны ў Нідзе... Добра таму, хто назапасіў трохі ўражанняў!..
Не-не дый любуюся Сёмухавымі моўнымі знаходкамі ў гэтым вельмі нялёгкім, пра што ён i сам гаварыў, дадаўшы, «але ж i вельмі цікавым» перакладзе.
* * *
Сёння ўжо ў мяне пісьменніцкага звання не адбярэш, што зроблена мною — зроблена. A толькі вось зноў я жыва адчуў той балючы страх, які наведваў мяне ў самым пачатку юнацтва,— страх, што без літаратуры, без майго ў ёй удзелу, я — нішто... Чаму ж мне i сёння стала так горка i страшна, як быццам зноў у мяне анічога няма, нават надзеі, як у пачатку?..
* * *
Выступіў з добрым артыкулам, у подпісе пад ім для падмацунку абвесіўшы сваё імя цэлым абярэмкам званняў ды прэміяў.
* * *
Самюэль Джонсан:
«Я ніколі не адчуваў жадання пагутарыць з чалавекам, які напісаў больш, чым прачытаў».
* * *
Самы пачатак кастрычніка, некалькі начных прымаразкаў — i ўжо не толькі наша ліпа пасыпалася так хутка пажаўцелай лістотай, але i прыдарожны дуб, што найбліжэйшы нам успамінамі пра знойдзеныя пад ім баравікі, таксама неўпрыцям азалаціўся.
