Пісаць пра свае вершы зарана — малады яшчэ. Праўда, маладосць гэтая адносная: Міхаіла Юр'евіча перажыў на тры гады, да ўзросту Аляксандра Сяргеевіча асталося сем год. Стаць імі спадзяваўся, калі меў гадкоў шаснаццаць.
Зборнікаў выйшла больш, чым у Максіма Багдановіча пры яго жыцці. Ды прызнаюся, што з радасцю згадзіўся б мець адзін такі «Вянок».
Да пяцідзесяцігоддзя яшчэ багата часу. Хоць ты нічога не пішы, а старайся захаваць сябе да тых хвілін, калі з вуснаў прамоўцы даведаешся, што ўнёс ты вялікі ўклад у скарбніцу не толькі роднай літаратуры...
Крыху запознена зразумеў залатыя словы А. Рубінштэйна: «Пісанне — асалода, друкаванне — адказнасць».
Дагэтуль не магу забыцца, як на прэзідыуме Саюза пісьменнікаў пастанаўлялі аднаго «и ныне здравствуюшего» паэта не называць болей маладым.
Дай мне бог доўга насіць гэты самы адказны тытул. Малады — не толькі зялёны. Малады — гэта той, ад каго чакаюць шмат (бывае, што так і не дачакаюцца), на каго спадзяюцца, ад каго многага патрабуе самы запатрабавальны малады чытач.
Калі хто атрымлівае якую ўзнагароду, зазвычайна гаворыць: «Гэта ўзнагарода не мне, а ў маёй асобе...»
Я хачу паўтарыць шчыра такую ж фразу. Калі што-небудзь і зраблю, дык гэта дзякуючы роднай мове, матчынай песні, дзякуючы той, ад каго з калыскі чуў непераўзыдзеныя па сваёй ранішняй чысціні, да скону дарагія сэрцу напевы,— маме Акуліне Андрэеўне.
Толькі родная мова можа даць крылы для творчага ўзлёту.
Дзякуй роднаму беларускаму слову. Яно дало мне адчуць радасць сказаць нешта сваё. Няхай гэта нешта сваё — дзіцячае лапатанне, але яно было і будзе заўсёды шчырым. Нельга тымі словамі, якія пачуў ты ўпершыню ад маці, хлусіць Айчьше, Народу.
1964
Так і здаецца, у зялёнай кроне заблытаўся вясновы задзірысты вецер. Залётны віхор так і глядзіць сагнуць непаслухмяныя галіны, а яны, упартыя, шумяць незалежна і горда. Гэта на іх адпачывае стомленае сонца, гэта ім радыя птушкі, вяртаючыся з выраю ў родныя мясціны.
Не выпадкова ў беларускай мове лес і лёс амаль аднолькавыя па накрэсленню і блізкія па гукавому рэху: лес, лёс. Здаецца, на пакатае плячо літары «ё» прыселі дзве прыдарожныя сіваваронкі, каб «е» загучала, як «ё», каб лес стаў лёсам.
А ў лёсе нашага краю, нашага народа лес адыграў немалую ролю. Лес шматаблічны, шматрукі. Лес — працаўнік, лес — кармілец, наш лес — партызан, надзейны дом народных помснікаў і Беларусі, і Украіны ў гады Вялікай Айчыннай.
А яшчэ лес — казачнік, самы гасцінны дах усім персанажам фальклору, вуснай народнай творчасці, што каранямі сваімі ідзе глыбока ў сівое паганства.
Шчодры лес заўсягды вучыў даверлівай дабрыні. Безабаронны сам, ён абараняў і людзей, і ўраджай іхні.
Цёмны лес вучыў пісьмоўству, асвятляў лучынай незайздроснае жытло продкаў, грэў, адаграваў, сам згараючы, у лютыя маразы. А колькі яшчэ пераводзіцца паперы, на якой чорным па белым падкрэсліваецца неабходнасць абароны зялёнага сябра, а папера якраз плоць ад плоці ягонай драўнянай.
Лес з незабытных часін быў пасрэднікам паміж небам і зямлёй. Карабельныя сосны. Мачтавыя сосны. Гэта яны зводзілі фантазію за бегкі далягляд, рабілі яе акрылена-рэальнай.
Майму пакаленню, чый лёс апаліла вайна, лес шуміць трывожна і сурова, з чырвонай стужкай світання здаецца лес партызанам — нездарма наўскасы на шапцы чырвоная паласа.
Лес бараніў у блакаду. Лес карміў у галодныя гады. Лес лёг сценамі хат на яшчэ не астылыя пажарышчы.
Непадалёку ад маіх родных Ушач — сталіцы партызанскага краю — узвышаецца мемарыял «Прарыў». Памяць блакады. Помнік народным помснікам, іхняй мужнасці, іхняй волі і трываласці. Гэта і помнік блакаднаму лесу.
Лес — зялёная калыска нашай паэзіі. Лепшыя радкі падказаў ён майстрам слова ўсіх пакаленняў.
Лес увесь у прымаўках, у прыказках, крылатых выразах. Лес нейкім чынам трымае ўзровень грунтовых вод нашай паэзіі, паэзіі, чые карані глыбока народныя.
Лес дзівосны суразмоўнік. Умее ён і слухаць. У лесе ўсе дрэвы гавораць адначасова, не заглушаючы адно аднае, адрозніваючы галасы сваіх блізкіх і далёкіх суседзяў. Людзям яшчэ шмат чаму трэба вучыцца ў зялёнабародага прафесара, чыя галава ў зоры ўпіраецца, а ногі заўсягды адчуваюць родную глебу.
Беларускі лес мае сваё аблічча, свой голас, сваю манеру шумець і думаць. Асабліва абапал дарог ён выразна партызанскі: фашыстоўскія акупанты пад корань высякалі нават кустоўе абапал дарогі. Страх перад партызанамі быў сапраўды фантастычны. Нездарма ў партызанскай папеўцы спявалася, што Гітлер шалёны пудзіцца пават букета, баючыся, як бы ў ім партызан не замаскіраваўся. Ды чым старанней страх агаляў і кустоўе, і падлесак, тым гусцей лес рос, тым болей пагрозлівей шумеў па начах няпрошаным гасцям. I сёння абапал дарог малады мірны лес даганяе ацалелых ветэранаў.
У лесе няма аднолькавых дрэў, тут ніколі не сумна. Лес цікавы любой паравінай года.
Радасны ад клопатаў лес увесну. Улетку працуе, дбаючы пра зіму. Як сівінка ў верасовай барадзе, увосень прабіваецца самоцінка. Узімку лес засяроджана-летуценны, ён услухаецца ў свае думы, аглухлы і чуйны, як Цыялкоўскі.
Свой лес, беларускі лес пазнаю здалёку.
Мой лес, мой лёс, ласкавай зялёнай аблачынай асланяй зямлю роднай Беларусі, шумі, расказвай казкі, будзь верным сябрам усім пакаленням наступным!
1969
Вясна. Адскочыла маладая трава, праклюнулася кволая рунь. Але зямля, як і памяць, доўга трымае сляды вайны. Уздоўж чыгункі яшчэ добра значацца былыя акопы, артылерыйскія пазіцыі. Іх багата...
Еду ў Рудню, дзе жыве Міхаіл Ягораў, здаецца, вяртаюся ва ўспаміны пра перамогу, пра вайну.
Рудня — тыповы райцэнтр. Асноўную прамысловасць гарадка складае камбінат, як называюць яго тут скарочана, малако-кансервы. На ім, казалі мне, працуе Міхаіл Ягораў. Стаю ля прахадной, чакаю, пакуль клічуць майго універсітэцкага сябра Віктара Куневіча. Ён павінен павесці мяне да Ягорава. Слухаю гаворку шафёраў, рабочых. Гавораць пра паўсядзённыя сямейныя клопаты, успамінаюць знаёмых, з некага кпяць, некага хваляць. Маладзіца просіць вадзіцеля малакавоза падвезці яе ў Смаленск, а вадзіцель пярэчыць, што ён не шафёр таксі. Ідуць да начальства, узгадняюць. Гавораць усе амаль так, як па маёй Ушаччыне, лічы, па-беларуску.
I яшчэ раз успамінаецца мне паседжанне ў Крамлі, прысвечанае дваццацігоддзю пачатку Вялікай Айчыннай вайны, якое трансліравалася па тэлебачанні.
«Закрапілі мы знамя і ўвідзілі Бярлін па ладані...» Мяне тады прыемна ўразіла гаворка героя, пра якога кожны з нас з захапленнем чытаў на старонках школьных падручнікаў. I недзе закралася думка, а ці не зямляк ён раптам... Думка гэтая і прывяла мяне, дакладней, прывезла чыгункай у Рудню.
А во, нарэшце, і мой сябра — Віктар. Просіць пачакаць яшчэ хвілінку — трэба папярэдзіць некага, што ён сёння на працы не будзе.
Ідзём да яго дамоў. Жыве сябра ў двухпавярховым доме. Цэлая вуліца набудавана ад іхняга камбіната. Па праверанай звычцы стараюся спачатку дазнацца пра Ягорава ўсё, што можна, а потым ужо і да самога пайду.
Віктар расказвае мне паволі.
Нарадзіўся Міхаіл у вёсцы Бардзіна Руднянскага раёна, што на Смаленшчыне. У вайну партызаніў, потым быў у арміі. Пасля вайны — старшыня калгаса ў Мікуліне, загадчык гандлю там жа, слухач партыйнай школы.
Дарэчы, зазначае Віктар, у Мікуліне пахавана шэсць Герояў Савецкага Саюза. Шасцёра дэсантнікаў завязалі няроўны бой з захопнікамі. Усе загінулі смерцю храбрых, але і 120 фашыстаў улажылі...
Цяпер Ягораў працуе старшым дыспетчарам чыгуначнай веткі на камбінаце.
У размову падключаецца жонка Віктара (яна таксама працуе на камбінаце).
Раней Міхаіл быў загадчыкам буртавога поля. Па старой памяці часта наведвае сушыльны цэх. Калі трэба каму знайсці яго — спачатку ў сушыльны бягуць.
Ягораў — нязменны дэпутат гарадскога Савета. Калі што каму дастаць неабходна — да Міхаіла. Заўсёды дапаможа, не адмовіць.
Мне спадабалася такая дэталь — усе называюць Ягорава ці Міхаілам, ці Мішам. Для кожнага руднянца ён свой, блізкі. Нават калі я запытаўся, як жа ўсё-такі па бацьку яго — жартам адказалі, што гэта, напэўна, ведаюць у аддзеле кадраў.
Такія-сякія падрабязнасці вызнаў. Зараз і да Міхаіла можна.
Выходжу на вуліцу. На рослай вішні, нібы на пахвалу напрошваючыся, заліваецца шпак. Першага сёлета ўбачыў недалёка ад Віцебшчыны.
Але далей мне пачынае не шанцаваць. Невялікі акуратны дамок на Ленінскай вуліцы замкнёны. Застаецца адно — ісці ў школу да жонкі Ягорава і дазнавацца, дзе муж. Сярэдніх гадоў настаўніца пачатковых класаў адказвае:
— А Міхаіл ужо даўно ў Віцебску і, відаць, не скора дома будзе.
Самы бліжэйшы прыгарадны цягнік Рудня — Віцебск адыходзіць раніцай а чацвёртай гадзіне.
Калі я спяшаўся на станцыю, непадалёку ад камбіната ў лашчынецы ў тумане раптам знаёма запахлі мне штабялі асіны. Да Віцебска вёз я гэты пах...
Няўлоўнага Міхаіла Ягорава застаю ў Віцебскім таварыстве па распаўсюджванню ведаў. Ён толькі што прыехаў з саўгаса «Паставы» ад былога партызанскага камісара палка Васіля Усцінавіча Какошына, які працуе ў саўгасе заатэхнікам.
Невысокі. Хударлявы. Па-вайсковаму падцягнуты. Здаецца, прывыклы да таго, што яго паўсюль запрашаюць, што ім цікавяцца. З нейкім унутраным спакоем і разам з тым стомлены, нават крыху раздражнёны. Вайсковыя штаны галіфэ. Вайсковая фуражка. На заламаным лацкане чорнага пінжака Зорка Героя, ордэны.
